Capèla Sant-Dalmasi de Canhac

A la demanda del Fogal Rural de Canhac-de-las-Minas (81), avèm efectuat un estudi sul patrimòni eraldic present dins la capèla Sant-Dalmasi de Canhac, desacralizada e entretenguda ara pels benevòls de l’associacion, ambe l’ajuda de la comuna, proprietària del bastiment. Ne partejam las conclusions provisòrias ambe nòstre lectorat. Bona lectura¹.

Estudi eraldic de la capèla Sant-Dalmasi de Canhac (81).

1/ Inventari del patrimòni eraldic :

Plan de l’edifici amb las ocurréncias eraldicas.

1.            Portal de dintrada – clau de vòlta – escut a la flor de lis al pè noirit, acompanhada en cap de doas estelas a sièis raias.

2.            Primièra travada – culòt de vòlta – escut a tres barras cargadas de cinc estelas a sièis o sèt raias.

3.            Segonda travada – culòt de vòlta – escut a la crotz de Sant Sebastian, acompanhada de doas estelas a sièis raias.

4.            Segonda travada – culòt de vòlta – escut al montflorit.

5.            Primièra travada – culòt de vòlta – escut a la crotz de Sant Antòni acompanhada de doas estelas a sièis raias.

6.            Segonda travada – clau de vòlta – escut cargat probablament dels instruments de la Passion.

7.            Tresena travada – clau de vòlta – escut cargat de las letras IsH del monograma del Crist.

8.            Cabeç – clau de vòlta – escut lis tornat pintrar d’argent a la crotz recrosetada d’aur, acantonada de quatre crosetas del meteis.

9.            Cabeç – vòlta – ensemble de quatre escuts pintrats d’azur a tres flors de lis d’aur.

10.          Capèlas, nau, cabeç – longa listra funerària – cap d’escut visible.

2/ Estudi preliminar de las pèças e ensembles eraldics presents².

1/ L’escut ornant la clau de vòlta del portal de dintrada gotica de la glèisa presenta una version pro rara de la flor de lis, dont lo pè es tractat d’una faiçon plan originala. S’agís pas a pròpriament parlar d’una flor de lis al pè copat, mas de quina lo pè es aicí unic e arredondit cap al bas. Poiriá èsser mai simplament un floron. Aquel mòble es acompanhat de doas estelas a sièis brancas pausadas en cap de part e d’autra del petal central. Veirem mai luènh qu’aquel tip d’estela ondra tres dels quatre autres escuts contemporanèus del n°1 (los n°2, 3 e 5). Aquel primièr escut es plan probablament datable de la campanha de construccion mencionada dins lo testament de Pons del Puèg en 1456, siá del mièg del sègle 15en. Tornarem sus la preséncia d’aquela flor de lis aicí, e quinas pòdon èsser sas relacions amb las armas dels senhors del Puèg.

2 – 3 – 4 – 5 / Los quatre escuts ondrant los culòts situats a las partenças de doas arrèstas de las vòltas de la 1èra e 2ena travadas, fan manifèstament partida d’un meteis ensemble, d’un meteis projècte iconografic e armorial. Atal, son plaçats los unes en fàcia dels autres, suls culòts adjacents als talhadors dels arcs separant las doas travadas.

Los dos escuts situats del costat de las capèlas lateralas (n°3 e 4) indican la vocacion de caduna. En efièch, l’escut n°3 presenta una crotz al pè empennat acostada de doas estelas a sièis brancas. Las pennas ondrant lo pè de la crotz rampèla lo martiri de Sant Sebastian e la sageta es un de sos atributs tradicionals. Sabèm qu’una capèla de la glèisa èra dedicada a Sant Sebastian. Meteissa causa amb l’escut n°4 qu’evòca lo patronatge de Sant Antòni per la segonda capèla. L’escut presenta un Tau, o crotz de Sant Antòni, fixat al cap d’una asta corta e acostat el tanben de doas estelas a sièis brancas.

Aquelas estelas a sièis (o sèt) brancas se retròban enfin sus l’escut n°2 que presenta tres barras cargadas de cinc estelas pausadas 1 – 3 – 1.

Çò que sembla èsser una rèsta de policromia pòt daissar pensar que lo blason èra possiblament un dels dos seguents :

Avèm pas per ara, pogut identificar aquelas armas, mas s’agís probablament de las armas d’un linhatge aligat als del Puèg de Canhac. La preséncia de las estelas es benlèu a metre en relacion amb las presentas suls escuts 1, 3 e 4. Se poiriá agir d’una marca identitària qu’aquel linhatge auriá volgut far figurar sus mantun escut.

L’escut n°5 de son costat, es clarament a identificar amb lo del linhatge plan conegut dels senhors de Canhac : los del Puèg, al nom mai tard francizat en Dupuy o del Puech. En efièch, lo mòble eraldic que i es representat es un montflorit occitan, caracteristic de l’eraldica occitana medievala. Aquel mòble que s’encontra principalament en Lengadòc, mas tanben en Guiana e Gasconha es constituït d’un mont plantat d’un vegetal estilizat evocant lo crequier mas fòrça mai probablament encara, la flor de lis. Lo montflorit, pro comun als sègles 13 e 14 aviá quasi totjorn una valor parlanta per rampelar lo nom del linhatge o de la vila que l’aviá adoptat. Atal, trobam fòrça Pèg, Puèg, Pujol, Mont…, simbolizats per aquel mòble original e identitari de nòstras regions occitanas. Aquel caractèr endemic constituís probablament una de las rasons per la quala, amb lo desvolopament del poder capecian, de nombrosas armas occitanas al montflorit foguèron progressivament francizadas per aderir melhor als usatges eraldics franceses que coneissián pas aquel mòble especific.

En çò dels del Puèg de Canhac, lo montflorit va evoluar cap a un crequier acompanhat d’un cap d’azur a tres estelas d’aur, coma s’o pòt veire sus l’escut de Loís del Puèg, primièr cònsol d’Albi en 1685 e sus los de tres de sos parents a la tota fin del sègle 17. La color del camp de l’escut, d’aur per Loís en 1685 es d’argent pels autres escuts³. D’unes blasonaments evòcan tanben una espiga de milhet de vermelh, tijat e fuelhat de sièis fuèlhas del meteis⁵ A aquestas escasenças la descripcion d’armariás es donada coma “d’argent à un épi de millet de gueules, tigé et feuillé de six feuilles de même, posé en pal à un chef d’azur chargé de trois étoiles d’or”. Aquesta espiga de milhet es identificada coma un crequier dins l’Armorial du Tarn de Charles Portal.[/efn_note] Aquò mòstra plan l’indecision dels eralds modèrns de cap a aquel mòble vengut enigmatic. Mas per nosautres, puslèu qu’un crequièr, s’agís indubitablament d’una evolucion d’un montflorit parlant medieval.[/efn_note].

La preséncia d’aquel cap d’azur a tres estelas d’aur es pas sens rampelar las armas de l’escut n°2 e aquela donada nos confòrta dins l’ipotèsi que se poiriá agir alara d’una familha aligada de quina las armas aurián pogut èsser en partida integradas a las del Puèg, per rampelar aquela aligança ; un cap d’azur cargat d’estelas d’aur a l’imatge de las barras portant los meteisses astres daurats. Aquela adopcion d’armas o de parts d’armas èra pro frequenta, sustot quand la familha de la nòvia tombava en conolha a l’escasença del maridatge. D’unes contractes de maridatge estipulavan que l’espós deviá relevar las armas e sovent lo nom de la familha de son esposa, quand èra eiritièra de son linhatge. Pasmens, cap de donada genealogica reculhida fins ara ven pas confirmar aquela ipotèsi.

En efièch, la genealogia dels del Puèg de Canhac es relativament parcelària, e probablament parasitada per las dels nombroses autres linhatges avent portat lo nom pro frequent de del Pèg, del Puèg, etc… Una filiacion pro plan solida e argumentada es prepausada per Vitton de Saint-Allais. Malgrat que siá pas franca d’errors e d’aproximacions, sustot dins los primièrs gras de filiacion, demòra pasmens una font d’informacions pro fisablas pel sègles 15 e 16 que nos interèssan per la datacion d’aquel ensemble eraldic, contemporanèu de la construccion de la glèisa. La font melhora d’informacion rèsta pasmens lo recuèlh de còpias d’actes originals efectuada al sègle 18 per l’admission dels membres de la familha als onors de la cort⁶. Lo despolhament d’aqueles actes nos permet de dreçar un tablèu genealogic pro precís entre la fin del sègle 12 e lo començament del sègle 16.

Pons del Puèg, que menciona la glèisa dins son testament, aviá esposat Catarina de Calmont. Aquesta èra eissida de la familha de Calmont de Roergue meridional que teniá de parts de la cosenhoriá del Pont de Camarés (Le Pont de Camarès, 12), e diferenta de la de Calmont d’Olt. L’identitat eraldica d’aquel linhatge es pas coneguda.

Lo nom de l’esposa de Raimond del Puèg, filh de Pons e probable continuator de la glèisa, es pas clarament atestat. En efièch, sol M. de Saint-Allais⁷ lo diguèt maridat amb N… de la Bòrna, mas cap de pròva textuala a nòstra coneissença ven pas atestar aquela union, e aquel linhatge de la Bòrna, dont seriá eissida l’esposa, nos es totalament desconegut en Albigés e alentorns.

Qué s’agisca donc de l’una coma de l’autra, las armas de las esposas de los del Puèg bastisseires de la glèisa Sant-Dalmasi, son pas conegudas, çò que nos empacha per ara d’identificar amb certitud aquel escut a las barras cargadas d’estelas⁸. Aquel quatren escut demorarà donc per ara non identificat, en esperant que de descobèrtas ulterioras nos pòscan menar d’elements decisius per avançar sus aquel subjècte.

6/ La clau de vòlta de la segonda travada pòrta un escut comprés dins un quadrilobe a ressaut.

La gravadura i es pro rusta e las cochas d’enduch de cauç ajudan pas a la lectura dels elements visibles. Pasmens, sembla malgrat tot que s’agisca dels instruments de la Passion del Crist, tèma pro corrent dins los decòrs liturgics.

En efièch, se pòt observar pro clarament la Santa Esponga plaçada verticalament acompanhada a dextre del foet e benlèu de las tenalhas. L’element superior poiriá representar la Santa Lança pausada orizontalament e a senestre un martèl o un clavèl pro maladreches. Ça que la, e mai se lo tèma general sembla assegurat, lo detalh de cada element poiriá pas èsser afinat que per una observacion mai precisa de las gravaduras in situ.

7/ La clau de vòlta de la tresena travada es tanben cargada d’un escut non eraldic perque gravat al monograma del Crist IHS (gravat aicí per error IsH) per Iesus Hominum Salvator. Sortís donc del quadre de nòstre estudi.

8-9/ La clau de vòlta del còr presenta ela un escut lis pintrat pro maladrechament a una epòca indeterminada. Lo motiu eraldic present rampèla las armas del reialme de Jerusalèm amb un blason “d’argent a la crotz potençada d’aur acantonada de quatre crosetas del meteis”. Aquela version mostrariá aicí un pè ficat qu’es pas traditionalament present dins aquelas armas. Es dificil de prepausar una datacion quina que siá per aquela pintura.

Poiriá pasmens èsser contemporanèa de la dels voltans a l’entorn que pòrtan cadun a torn un escut al camp d’azur pro esfaçat. Sus dos d’entre eles, e particularament lo de l’oèst, se distinguís las tres flors de lis d’aur capecianas. Elise e Pierrette Berges⁹ an prepausat de datar las pinturas d’aquela vòlta de la primièra mitat del sègle 16 e l’estil dels escuts coma la preséncia de las armas dels reis de França a tres flors de lis, aparegudas al sègle 14, pòdon pas que confortar aquela opinion. Se sap d’un autre costat, que l’idèa de Crosada coneguèt un reviscòl a aquela epòca, explicant benlèu la preséncia de la crotz de Jerusalèm a costat.

10/ Acabarem nòstre estudi en mencionant la preséncia d’una listra funerària visibla sustot sus la paret orientala de la primièra capèla sud, mas que corriá probablament al delai, abans que los enduches desaparescan. Quitament se pòrta pas uèi cap d’escut visible, deviá de per abans presentar probablament las armas dels senhors avent drech de sepultura dins la glèisa Sant-Dalmaze als sègles 17 o 18. Podèm pas que regretar aquela abséncia de vestigis eraldics mai recents qu’aurián pogut perlongar nòstre estudi al delà del sègle 16.

Conclusion

Al tèrme de nòstre estudi, vesèm que lo patrimòni eraldic de la capèla Sant-Dalmasi es plan interessant.

Al delà del nombre d’escuts observables, es l’ensemble present als pilars de la primièra travada que reten en particular nòstra atencion. En efièch, aquel decòr pro ric assòcia dos escuts dedicats als sants patrons de las capèlas lateralas vesinas e d’armas laïcas, probablament matrimonialas. Una d’aquestas presenta lo montflorit linhatgièr dels senhors del Puèg de Canhac qu’evoluarà progressivament al fial dels sègles cap a un crequier. La flor de lis pro originala del portal de dintrada representa  benlèu una primièra evolucion de las armas originalas al montflorit, menant a la version al cap cargat d’estelas, benlèu eiretada d’una aligança non identificada. En efièch, mai qu’a un crequier, lo vegetal present al montflorit èra associat a l’Atge-Mejan a la flor de lis, coma lo mòstran los pròches montfloronats d’origina catalana.

Olivier Daillut-Calvignac

Març de 2024

1. Aqueste article es donc basat sus un document de trabalh e deu èsser pres aital. D’aprigondaments posteriors vendràn benlèu un jorn afortir nòstras coneissenças sul patrimòni eraldic d’aqueste edifici.
2. Los numèros renvian als elements eraldics referenciats sul plan.
3. Se poiriá qu’aquesta unica version al camp d’aur siá erronèa, totes los autres blasonaments balhant un camp d’argent.
5. La branca del Puèg de La Bastida, mantenguda nòbla en 1604 e 1668, faguèt sas pròvas pels servicis militars en 1745 e uèch còps per Saint-Cyr de 1700 a 1788 jol nom « del Puech » ⁴D’après Henri Jougla de Morenas, Grand Armorial de France, tome 5, page 395.
6. L-N Chérin, Admission aux Honneurs de la Cour, BN, département des manuscrits, fonds Chérin 165, dossier 3341.
7. M. de Saint-Allais, Nobiliaire universel de France, 1873, T.5, p.37.
8. Se davalam encara una generacion, las doas esposas consecutivas de Gui del Puèg, es a dire cronologicament Joana d’Arpajon e Flor de Varanha, portavan pas las armas visiblas sul culòt que nos interessa.
9. E. et P. Berges, Les peintures murales de l’église Saint-Dalmaze, in Bulletin Monumental, tome 159, n°4, 2001, pp.317-320.