La matrilinearitat de las armas dels Cailutz a l’Atge-Mejan

Aquel cort article repren en partida dos estudis precedents1.

Las armas se transmeton en principi de paire en filh, e son la marca identitària d’un linhatge dins una societat fòrça patriarcala.

Mentretant, dins d’unes cases, en particular pel maridatge d’una femna d’un estatut superior, arriba que las armas e de còps lo nom, sián transmés en linha femenina. De còps aquelas armas son incorporadas per un sistèma de bresadura : la particion (escartairat, partit…). Aquel fenomèn de transmission de las armas per matrilinearitat es un subjècte mantun còp estudiat2.Per las regions occitanas meridionalas, lo cas de la familha de Cailutz nos sembla un cas interessant perque presenta mantun còp al fial del temps una transmission de las armas e del nom per las femnas3.

La familha de Cailutz, originària del Ròc de Cailutz situat sus la comuna de Sent Africa (Saint-Affrique, 12), es una familha importanta de Roergue. Pòrta d’armas parlantas : de vermelh al bechet d’aur 4. Las representacions mai ancianas que coneissèm provenon de doas matrises que dati de la segonda mitat del sègle 13 a la primièra mitat del sègle 14 e que restaqui a la branca ainada dels Cailutz, eissida de Pèire, mòrt en 1182(veire lo tablèu genealogic).

Illustracion 1: Emprenta de la matritz del sagèl de Berenguièr de Cailutz, ©Sigillvm Franciae, SF-00491
Illustracion 2: Emprenta de la matritz del sagèl de Berenguièr de Cailutz, ©Y. Rocher, SY-0048

Lo bechet, Esox lucius en latin, fa resson al toponim que ven del latin castellus e de quin una de las formas ancianas es castèl lucius5. Las armas « modèrnas » dels Cailutz al leon e a l’òrla d’estelas apareisson pas que cap al sègle XVII amb lo jutjament de declaracion de noblesa rendut en 1668 per M. de Bezons, intendent e comissari per la verificacion dels títols de noblesa en Lengadòc. Lo blason descrich alara sens los esmalts, es : « semenat de moletas e un leon ».

La primièra transmission matrilineara en çò dels Cailutz apareis amb Maria, eretièra de Dòrde de Cailutz (+ abans 1182), que se marida amb Pèire de Combret de quin la familha pòrta un leon6.

Lor filh Dòrde II (ca 1170-1245) pòrta lo nom de Cailutz, malurosament la marca de son sagèl a desaparegut. De sa primièra aligança ipergamica amb Irdoina de Severac, veusa del comte de Rodés, Dòrde II a dos filhs, Gui e Dòrde, que portaràn cadun d’armas eissidas d’un fèu eiretat del cap de lora maire, a saber Severac e Canilhac.

Armas dels Severac (clau de volta de la capèla del castèl de Severac) e dels Canilhac (clau de volta de la glèisa de La Canorga).

De sa segonda esposa, Saura Aton, aurà una filha nomenada Elix (+ ca 1331) que s’unís amb Guilhèm-Bernad d’Olargas de que las armas presentan doas olas parlantas7. Lo filh eissit d’aquela union Dòrde III de Cailutz sagèla en 1303 amb un escut al bechet pausat en barra e a la bordadura denticulada8.

Illustracion 3: Sagèlde DòrdeIII de Cailutz, motlatge, AnF, sc/R 115, ©Archives nationales. (en blau los contorns del bechet, en roge la bordadura denticulada)

Son filh Astorg, comandaire de Santa-Eulària-del-Larzac puèi grand mèstre de l’òrdre de St Joan en Navarra, pòrta egalament un bechet, mas qu’es pausat en benda9.

Illustracion 4: Sagèl d’Astorg de Cailutz

Vesèm plan aicí que las armas e lo nom de Cailutz se son transmés per dos còps per las femnas, a doas generacions d’escart.

Aquela transmission de las armas apareis egalament sul sagèl de Guilhèm Jordan de Montlaur lo Jove10 filh d’Alzacia de Cailutz, neboda de Dòrde II rescontrat mai naut, maridada a Guilhèm Jordan de Montlaur lo Vièlh11. Aqueste sagèl presenta un escut partit al 1 a un bechet e a la bordadura denticulada, al 2 faissat de sièis pèças qu’es de Jordan de Montlaur.

Illustracion 5: Motlatge del sagèl de Guilhèm Jourdan. Los contorns de l’escut son extrapolats a drecha.

Lo bechet eissit dels Cailutz ocupa aicí la plaça mai onorabla en eraldica. Aquela particion se retròba dins un escartairat sus una matritz de sagèl descobèrta dins un valat del castèl de Bertolèna12  (Bertholène, 12). Aqueste sagèl presenta donc un escartairat als 1 e 4 faissat de sièis pèças, als 2 e 3 al bechet e a la bordadura denticulada. La legenda nos informa que s’agís del sagèl de Gilbèrt de Jordan, prior de Rodés. L’estil de la matritz orienta la datacion cap a las annadas 1350. A la vista del nom de familha, de las armas e de la datacion, supausi que Gilbèrt es lo filh de Guilhèm Jordan de Montlaur lo Jove.

Illustracion 6: Matritz du sagèlde Gilbèrt Jourdan, prior de Rodés ©P. Jn. ; lég. Jean Delmas
Roinas del castèl de Bertolèna (Bertholène, 12).

Se pòt donc constatar que dins la branca eissida de Maria de Cailutz, las armas al bechet e lo nom de familha se transmeton mantun còp per las femnas. D’un autre costat, podèm remarcar qu’aquela branca presenta, pels cases que coneissèm, una bordadura denticulada. Aquel tip de bordadura es la forma de bresadura mai utilizada dins l’eraldica occitana13.

Aqueles diferents testimoniatges del passat nos permeton donc de sasir melhor la transmission e l’evolucion de las armas dins l’aristocracia de Roergue. Nos sembla entreveire qu’aquel tip de transmission siá mens rara que i pareis dins l’aristocracia pichona occitana. En efièch, l’estatut de la femna dins lo Miègjorn medieval es diferent de lo del Nòrd de França . La primogenitura i existís pas en drech privat14, e la règla es lo partiment egalitari excluant çaquelà las filhas dejà maridadas e donc dotadas, al moment del decès del paire.

Yvan Rocher

  1. Yvan Rocher, « La matrice de Bérenguier de Caylus », Revue française d’héraldique et de sigillographie – Études en ligne, 2020-2, janvier 2020, 12 p. ; Dominique Perrin et Yvan Rocher, « Les armoiries des Caylus du Moyen-Âge au XVIIIe siècle », dins Bulletin de la Société Archéologique, Scientifique et Littéraire de Béziers, 2020, p.11-19
  2. Michel Nassiet, « Nom et blason : un discours de la filiation et de l’alliance », L’Homme, t. 129, 1994, p. 5-30 ; Jean-Luc Chassel, « Le nom et les armes : la matrilinéarité dans la parenté aristocratique du second Moyen Âge », dins la Revue droit et cultures, 02/2012, n°64 Onomastique, droit et politique, p.117-148
  3. La genealogia dels Cailutz es pro complèxa e espèri pas perdre lo legidor al fial d’aquesta demonstracion. Un tablèu genealogic completarà donc aqueste tèxte.
  4. Abbé de Vertot, Histoire des chevaliers hospitaliers de St-Jean-de-Jérusalem, volume 4, 1726, p. 354.
  5. André Soutou, « Inventaire toponymique de la vicomté de Millau au XIe siècle », Annales du Midi, 1968, p. 249-250. Pierre-Aloïs Verlaguet, Cartulaire de l’Abbaye de Silvanès, Rodez, 1910, p. 528-529.
  6. AnF, sc/R/116 et 117
  7. AnF, sc/R/161
  8. AnF, sc/R/115 ; Illustracion 3
  9. Faustino Menendez Pidal De Navascuès, Michel Ramos Aguirré et Esperanza Ochoa De Olza Eguiraun, Sellos medievales de Navarra, Pampelune, 1995, n° 4/137. Illustracion 4
  10. AnF, sc/R/136, Illustracion 5
  11. https://montlaur.weebly.com/uploads/1/1/2/3/11231937/seigneurs_de_montlaur.pdf [consultat lo 17/01/2024]
  12. https://www.occitan-aveyron.fr/sites/default/files/upload/occitan-aveyron/collection-al-canton/pdf/al-canton_laissac.pdf [visité le 17/01/2024] Illustracion 6
  13. https://eraldica-occitana.com/la-bordadura-denticulada-dins-leraldica-occitana/ [visitat lo 17/01/2024]
  14. Hélène Débax. Chapitre II. Seigneurs, héritiers et vassaux : la construction des coseigneuries In : La seigneurie collective : Pairs, pariers, paratge : les coseigneurs du XIe au XIIIe siècle [en ligne]. Rennes : Presses universitaires de Rennes, 2012 (généré le 18 janvier 2024). Disponible sur Internet : <http://books.openedition.org/pur/128106>. ISBN : 978-2-7535-6868-6. DOI : https://doi.org/10.4000/books.pur.128106.

Categorias

Articles similaires