Noalhas, Brivadés, Bas-Lemosin
Lo vilatge de Noalhas (Noailles, 19) situat a qualques quilomètres al sud de Briva (Brive-la-Gaillarde, 19) foguèt lo breç d’una de las familhas mai importantas de l’aristocracia occitana. La glèisa del borg, coma lo castèl, ne consèrvan la memòria1.
Aqueste sanctuari ancianament dedicat a Sant-Blasi puèi a Nòstra-Dòna de l’Assompcion, ten una absida e un còr romanics remarcables ondrats de polits capitèls e culòts policròmes del sègle 12.
Mas, coma de costuma, es la partida gotica de l’edifici (sègles 15 e 16) edificada après las destruccions de la Guèrra dicha de Cent Ans qu’atirarà mai especialament l’atencion de l’eraldista.
Lo cloquièr bastit als sègles 15 e 16 es flancat d’una torèla d’escalièr que pòrta a sa cima una crotz metalica ondrada d’un escut a una benda. Aquesta crotz es probablament plaçada aquí en remplèc. L’identificacion de l’escut pausa pas de problèma ça que la. D’efièch, la familha eponima de Noalhas portava « de vermelh a una benda d’aur ». Es donc pas estonant se aquestas armas se tòrnan trobar mantuns còps a l’exterior coma a l’interior de l’edifici.
Cal dire que la glèisa parroquiala foguèt benlèu a l’origina la capèla castrala del castèl de Noalhas. Lo linhatge aristocratic eponim ne faguèt pro rapidament un sanctuari familial e i installèt un capítol de canonges a partir de 1557, enauçant la glèisa al reng de collegiala. Las armas del linhatge se pòdon d’alhors observar tanben en mai d’un luòc sus las faciadas del castèl vesin.
La màger part del cloquièr s’esfondrèt en 1919 e sola la torèla se mantenguèt. Tornat bastit a partir de 1921, lo campanal foguèt privat d’una de sas arcas campanàrias e prevesit d’una fenèstra d’estile neo-romanic al dessús del portal coma o podèm observar en comparant ambe una fotografia presa al començament del sègle 20.
La pèira armoriada mostrant l’escut reial a tres flordalís, presenta sus la partida nauta de la faciada del cloquièr, es probablament a datar del sègle 16 e es estada plaçada aquí en remplèc, probablament a l’escasença de la reconstruccion, vist que figura pas sus las fotografias anterioras.
Se dintram dins lo sanctuari, podèm observar las claus de voltas armoriadas de las doas travadas goticas datablas del sègle 15.
La primièra qu’encontram, escultada dins lo gres roge pòrta un escut portant « de … a tres moletas de … « . Mas aquestas moletas devon benlèu èsser agachadas coma d’estelas.
Mantunas familhas de Corèsa portèron d’armas a tres moletas o a tres estelas. Pr’aquò l’identificacion segura d’aquestas armas nos es demorada impossibla per ara e pas una n’es estada prepausada dins lo passat a nòstra coneissença. Una dralha de recèrca podriá èsser seguida ça que la. Cal dire que l’istòria nobiliara del canton foguèt marcada per dos linhatges principals, la familha eponima de Noalhas plan segur mas tanben l’importanta familha de Malafaida2.
Contràriament a çò que podriam pensar, es la segonda que foguèt longtemps la mai potenta. D’efièch, los primièrs membres del linhatge de Malafaida apareisson dins las sorgas escrichas a partir de la mitat del sègle 11. Mas, vista l’importància d’aquestes personatges, podèm pensar que la familha aviá dejà una longa istòria darrièr ela.
Trobam aital Gausbèrt, abat d’Usercha (Uzerche, 19) de 1096 a 1108, Aimeri Patriarca d’Antiòcha (Antioche, Turquie) en 1142, Gui abat de Dalon (Sainte-Trie, 24) vèrs 1228, Pèire abat d’Orlhac (Aurillac, 15) entre 1291 e 1299, Elias e Uc abats de Beulòc (Beaulieu-sur-Dordogne, 19) entre 1316 e 1325… La preséncia d’aquestes prelats de primièr plan dins la genealogia familiala mòstra ben lo reng que los Malafaida devián téner dins l’aristocracia lemosina medievala.
Del costat laic, encontram los cavalièrs de Malafaida senhors o co-senhors de Noalhas e Sant Viance (Saint-Viance, 19) tre lo començament del sègle 12. En fach, lors domenis e dreches s’espandissián sus l’ensemble del Brivadés e una partida del vescomtat de Torena (Turenne, 19). Apartenián a la clientèla dels barons de Malamòrt (Malemort-sur-Corrèze, 19), principals senhors del Brivadés mas tanben a l’entoratge dels vescomtes de Torena.
Lo linhatge sembla aver patit dels conflictes ligats a la Guèrra de Cent Ans. Bertrand de Malafaida, escudièr, èra encara senhor de Noalhas a la fin del sègle 14 (1375-1394). En 1417, encontram un cèrt Joan de Malafaida, eiretièr d’Uc de Malafaida, co-senhor de Noalhas. Los arquius dels sègles 15 e 16 son encara ponctuats de mantunas aparicions de membres del linhatge decadent. Mas la branca principala de Sant Viance tombèt en conolha en 1430 ambe lo maridatge de Catarina de Malafaida ambe Raimond de Felip, co-senhor de La Garda de que los enfants portaràn l’illustre nom de Malafaida associat a lo de Felip o de Sant Viance.
Dins son « Dictionnaire des familles nobles de la Corrèze« , lo remarcable erudit J.B. Champeval s’estonava qu’un linhatge d’aquesta importància e d’una tala longevitat agèsse pas daissat d’armariás conegudas. Se òm nos autoriza a rasonar a rebors, podriam ensajar de formular qualques ipotèsis a partir de l’observacion de las armas de la familha Felip de Sant Viance, eiretièra de la branca principala de Malafaida.
Aquesta familha de Felip3, d’extraccion borgesa e coneguda a Las Guenas (Laguenne, 19) près de Tula (Tulle, 19) dempuèi lo sègle 13, accedèt a la noblesa dins lo cors del sègle 14. A aquesta epòca, teniá sos feus principals a Las Guenas e La Garda (Lagarde-Enval, 19)4. Es l’aligança prestigiosa ambe una eiretièra de Malafaida que sembla l’aver enauçada localament5.
Loras armas, que podèm observar dins un armorial lemosin del començament del sègle 186, presentan un « escartairat d’azur a un còrn d’argent cordonat del meteis acompanhat de tres estelas tanben d’argent e d’aur a quatre faissas d’azur ». Tornam trobar aquestas meteissas armas dins lo nobiliari de Simon Descoutures conservat als arquius despartamentals de Nauta-Vinhana e datat de las annadas 1666-16707. Rietstap balha a tòrt de burèlas en plaça de las faissas8 que J. Jalouneix blasona de vermelh al luòc d’azur dins son « Armorial Général du Limousin« 9.
Doas versions diferentas de las armas d’aqueste linhatge apareisson tanben suls dos escuts que Louis Philippe de Saint-Viance faguèt enregistrar dins l’Armorial Général de France començat en 1696.
I tornam trobar lo faissat (o burelat) d’azur e d’aur, lo còrn e las tres estelas d’aur mas associats al dintre d’un sol camp e pas mai dins un escartairat. Lo posicionament de las estelas coma la composicion globala de l’escut diferan d’una representacion a l’autra. Ph. de Bosredon10 e A. de Froidefond11 senhalan tanben d’autras versions de las armas dels Felip de Sant Viance. Mas totas presentan las tres estelas.
Se aqueste cas nos balha un exemple de mai sus la fixacion tota relativa de las armariás d’un linhatge dins la durada, retendrem per nòstre estudi la preséncia d’aquestas tres estelas dins las armas dels Felip de Sant-Viance coma un eiretatge possible dels Malafaida.
Abans nos dejà, d’unes avián pensat a cercar las armas de Malafaida dins l’escut escartairat dels Felip. L’abat Poulbrière a la fin del sègle 19, pensava qu’èran los quartièrs 2 e 3 a las quatre faissas que venián de l’illustre linhatge de Malafaida mas sens ne balhar d’explicacion ni de pròva. Òm podriá envisatjar tanben que los Felip agèsson integrat a d’eventualas armas primitivas a un còrn las tres estelas de Malafaida abans d’escartairar a l’escasença d’una autra aligança posteriora. Es d’alhors çò que trobam dins lo manuscrit de Lespine que declara, en s’apiejant sus de nòtas escrichas per « Madame la comtesse d’Anglars en 1829« , que « les étoiles ou pour mieux dire les molettes qui sont au nombre de trois, qui sont d’or, accompagnant le cor des armes de Philip sont celles des Malfayde. ». Malurosament, aquesta prepausicion es facha sens ne balhar cap de pròva autentica.
La preséncia de nòstre escut a tres moletas dins la glèisa de Noalhas, ont los Malafaida foguèron dominants fins al sègle 15, afortís plan aquesta ipotèsi mas demòra malgrat tot a confirmar.
Cal dire qu’Emmanuel de Boos12 senhala de son costat la preséncia d’un escut « de vermelh a la benda d’aur » timbrat del nom « Malafeide » dins una còpia inspirada de l’Armorial de Guilhaume Revèl, comendada per Roger de Gaignières (1642-1715). Aqueste escut, absent ça que la del manuscrit original de Revèl, tornariá donc lançar l’ipotèsi d’una origina comuna als dos linhatges eminents de Noalhas, que se seriá tanben aficada dins una comunautat eraldica.
D’unes erudits avián dejà prepausat de veire dins las familhas de Noalhas e de Malafaida de Noalhas doas brancas d’un meteis linhatge. Pr’aquò, pas res dins las donadas genealogicas conservadas permet de religar las doas parentèlas. Lo debat demòra donc dubèrt e saique de novèlas descobèrtas o correlacions vendràn un jorn trencar lo subjècte.
L’armorial original de Guilhaume Revèl presenta pas que las armas d’un cabdet de Noalhas, Joan, decan de Mauriac, que portava ben la benda d’aur sus camp de vermelh mas bresada de tres estelas d’azur.
Aqueste darrièr escut nos fa donc tornar a la familha eponima de Noalhas de que anam poder observar las armas dins la segonda travada de la glèisa, sus una clau de volta lissa mas ondrada d’una pintura armoriada.
Aquesta pintura als traches maladreches e bicròma solament representa un escut modèrne cargat de la benda de Noalhas. L’escut es cargat d’una mena de tortil o de corona simplista. Es a raprochar d’un ensemble de tres autres escuts presents sus de fragments de listras funeràrias conservats a qualques endrèches de la paret meridionala de la nau. Son datables de la fin del sègle 17 o del sègle 18.
Sus aquestes escuts pro deteriorats, podèm devinhar de tenents (sus la fotografia del centre) e la corona cargada de la boneta caracteristica de « Duc e Par de França », títol que lo senhor Anna de Noalhas obtenguèt del rei de França Louis XIV en decembre de 1663. Podriam d’alhors èsser en preséncia de la listra funerària d’aqueste personatge de primièr plan que foguèt primièr capitani dels Gardas del còs del rei e governaire de Perpinhan, Carcassona, Conflent e Cerdanha pel « monarque absolut ». L’ereccion de Noalhas en Ducat-Pariá veniá recompensar 150 ans de servicis de la familha de Noalhas a la monarquia capeciana qu’i vegèt probablament un mejan de contrar las volontats d’independéncia dels vescomtes de Torena, potents vesins e senhors sobeirans originals dels Noalhas.
Aqueste estacament del linhatge a la monarquia se demesiguèt pas, çò que valguèt a mantuns membres de la familha de passar a la Guilhotina pendent las annadas terriblas de la Revolucion Francesa. Aquestes ligams estreches tròban encara una evocacion dins la preséncia d’una flordalís sus un veirial remirable de la capèla nòrd de la glèisa, dedicada a Sant Eutròpi e bastida al sègle 18. Semblariá ça que la que lo veirial, representant l’Anonciacion, siá plan mai ancian qu’aquò. D’unes pretendon que seriá l’òbra del famós Filippo Lippi, pintre italian de la primièra Renaissença (1406-1469). Sa preséncia aquí seriá alara a raprochar un còp mai dels monarques franceses que n’aurián pogut far donacion a lors fidèls servitors.
Per acabar nòstra visita, sautarem qualques sègles per tornar trobar la familha de Noalhas dins la primièra mitat del sègle 20. Partida de la pichòta aristocracia cavalaresca del sègle 11 amb Rainald de Noalhas atestat en 1025, s’enaucèt donc a partir del sègle 16 mercés als servicis renduts dins las armadas e a la cort dels reis de França que sachèron far d’aqueste linhatge un servitor zelat de lora autoritat disputada en Bas-Lemosin. Aquesta fidelitat als capecians se pòt mesurar al nombre de Noalhas presents a de fonccions importantas que faguèron enregistrar loras armas ancestralas dins l’Armorial Général de France comendat pel rei Loís lo quatorzen.
Après las annadas terriblas de la Revolucion Francesa que vegèron las execucions de mantuns membres del linhatge, lo Primièr Empèri e la Restauracion permetèron als Noalhas de tornar en partida dins lors ancians domenis. Es aital que trobam dins la glèisa mantunas placas comemorativas de loras accions en favor de la glèisa de Noalhas.
Enfin, los veirials de la capèla sud e de la fenèstra dubèrta dins lo campanal pòrtan los escuts de Noalhas e dels vescomtes de Lacroix-Laval en sovenir dels donators Marie Antoine Rémy de Lacroix-Laval (1847-1921) e son esposa Marie Cécile Gabrielle Elisabeth de Noalhas (1847-1926).
La familha de Lacroix-Laval, sortida al sègle 18 de la borgesia mercanda de Lion (Lyon, 69) s’aliguèt aital ambe la familha de Noalhas e eiritèt del castèl de Noalhas que vendèron puèi en 1960. Portavan « d’azur a la crotz treulada d’aur acompanhada de quatre caps arancats de leons d’argent afrontats ».
Abans d’acabar, voliam mercejar lo gardian de la glèisa que nos a aimablament recebut e ajudat a descobrir aqueste polit edifici del patrimòni occitan de Lemosin.
Olivièr Daillut-Calvignac
- veire « Noailles au Moyen-Age« , document publicat per la Société scientifique, historique et archéologique de la Corrèze consultable sus http://www.societe-historique-correze.org/index.php?option=com_frontpage&Itemid=1
- Sus l’istòria nobiliara del país, envoiam lo legidor a JB Champeval, « Dictionnaire des familles nobles de la Corrèze », Tulle, 1911-1913, reed. Laffitte Reprints, 2006 e J. Nadaud, Nobiliaire du diocèse et de la généralité de Limoges. Tome 3, p.280 et seq, Limoges, 1863-1882.
- Sus aqueste linhatge, trobam un ensag de genealogia dins las « Notices généalogiques et documents sur les familles de Périgord » de Lespine, BNF ms Périgord 155, volum XXXIX consultable sus Gallica.
- Lo domeni de La Garda dintrèt dins lo patrimòni del linhatge pel maridatge de Giraud Felip, donzèl, ambe Alapasia filha e eiretièra de Guilhèm de Molsèu, senhor de La Garda. D’après los manuscrits de Lespine segon un acte datat de 1368.
- En setembre de 1437 Catarina Malafaida de Sant Viance es l’esposa de Raimond Felip, senhor de La Garda. in de Lespine, op. citat
- « Généalogies et armes des gentilhommes des élections de Limoges, Brive et Tulle », armorial anonime, 1714, Bm Lemòtges Ms 45 f°92, ancianament consultable sus http://www.bn-limousin.fr/items/show/2843#
- consultable sul site dels archives.haute-vienne.fr – le nobiliaire de Simon Descouture
- JB Rietstap, Armorial général, 2nda edicion, 1887, article Phélip – Limousin, p.430.
- J.Jalouneix, « Armorial Général du Limousin« , Tèsi de doctorat jos la direccion de M.Pastoureau, Ecole Pratique des Hautes Etudes, 2012
- Notes pour servir à la sigillographie du Bas-Limousin, in Bulletin de la Société scientifique, historique et archéologique de la Corrèze, 1878, p.209-210.
- Armorial du Périgord, T.I, n°603, p.451, 1891
- Marches d’armes III – Berry, Le léopard d’or, 1989, p.8
