Concas, Roergue, Guiana
L’abadiá benedictina de Concas (Conques, 12) en Roergue foguèt una de las mai importantas del domeni occitan pendent la primièra mitat de l’Atge-Mejan. Foguèt fondada a la tota debuta del sègle 9 per l’ermite Dadon ajudat pels reis carolingians, recentament mèstres del reialme d’Aquitània, e que cercavan dins l’òrdre benedictin los relais necessaris a lora dominacion del país.
A l’origina, l’abadiá foguèt plaçada jol vocable del Sant Salvador e aquesiguèt qualques domenis a l’entorn. Pr’aquò, la corsa a las relíquias prestigiosas de la fin del sègle 9 menèt l’abat a mandar un monge, nomenat Ariviscus, per « raubar » dins un autre monastèri los rèstas de Santa Fe, jove crestiana martirisada a Agenh (Agen, 47) a la fin del sègle 3. Aquesta practica que nos pòt paréisser estonanta, èra acceptada perque lo monde cresián als poders subrenaturals dels sants qu’èran considerats coma capables de s’oposar o pas al raubament de loras relíquias. L’impostor se faguèt donc aculhir coma novèl membre de la comunautat agenesa e esperèt longtemps, abans de poder fugir a l’amagat ambe las relíquias de Santa Fe. Aquesta istòria extraordinària de translacion de relíquias menèt a l’abadiá de Concas una granda renomada afortida al sègle 11 ambe la redaccion del « Libre dels miracles de Santa Fe » e la composicion del primièr grand tèxte poetic conegut en lenga occitana : « La cançon de Santa Fe ».
« Tota Basconn’ et Aragons
e l’encontrada delz Gascons
sabon quals es aqist canczons
e s’es ben vera ‘sta razons. »
(La cançon de Santa Fe – laissa III)
Aital, Concas devenguèt un centre de pelegrinatge màger dins lo malhum dels camins de romavatge medievals, en particular sul camin de Sant Jacme. Las riquessas portadas pel fum de pelegrins permetèron als abats de bastir als sègles 11 e 12 un joièl de l’art romanic occitan mai que mai conegut a l’ora d’ara per son timpan excepcional que garda encara de traças de la policromia d’origina1.
Al nivèl eraldic, lo site presenta un grand interèst qu’avián relevat J.Poulet e P.Lançon dins un excellent article publicat dins lo numèro de 1995 de las « Etudes Aveyronnaises« 2. Nos contentarem de seguir, la màger part del temps, loras analisis de granda qualitat en i aportant, quand serà possible, qualques esclarziments o aprigondissaments.
Los clòts exteriors del cabèç.
Lo luòc mai interessant per l’eraldista amator serà, sens cap de dobte, l’exterior del cabèç de l’abadiala ont los espacis entre las absidiòlas sont estats bastits de clòts funeraris e ont podèm veire tanben un quinzenat de sarcofages desenterrats.
Cadun dels tres clòts voltats d’ogiva, pòrta una placa ondrada d’escuts.
Lo primièr qu’encontram sul costat oriental de l’abadiala, presenta un grand escut de forma ponchuda cargat de cinc ròcs d’escaquièr pausats 2, 2 e 1.
L’abséncia d’atributs o simbòls eclesiastics nos empacha d’assegurar que s’agís de l’ataüc d’un abat. Sola la preséncia sul canton superior esquèr del clòt d’una crotz (benlèu escultada sus un escut) fa referéncia a la religion, mas podriá èsser plaçada aquí en remplèc. Per J.Poulet e P.Lançon, aquestas armas podrián èsser las de Raimond de La Romiguièra, abat de Concas dins la primièra mitat del sègle 15.
La familha de La Romiguièra, originària del Roergue meridional portava « d’azur a tres ròcs d’argent subremontats cadun d’una flordalís d’aur » mas aquestes autors fan l’ipotèsi que podriam èsser aquí en preséncia d’una version primitiva o alterada d’aquestas armas.
Aviam dejà encontrat las armas d’aqueste linhatge escartairadas ambe las faissas merletadas del senhors de Murat de l’Estanh al castèl de Pomairòl (Pomayrols, 12) 3.
Lo sagèl de l’abat Raimond de La Romiguièra descrich per M.de Framond (n°489)4 e datat de 1429 auriá presentat un escut cargat de ròcs e de flordalís mas l’estat de conservacion d’aquesta pèça empacha de poder èsser segur de l’observacion.
Aquesta identificacion nos sembla donc pro fragila e preferèm de nòstre costat, demorar prudents tant mai que l’abondància de luòcs dits ròcas o roquetas en Roergue pòt far del ròc d’escaquièr un mòble eraldic parlant plan espandit dins las familhas aristocraticas localas pendent l’Atge-Mejan.
Lo segond clòt presenta el, una placa ondrada de dos escuts de puntas aredondidas e penjats pels guinsals, datables dels sègles 13 o 14. Lo primièr pòrta una benda e lo segond tres ròdas o anelets e los bòrds espés dels dos escuts semblan gaireben figurar doas bordaduras.
P.Lançon e J.Poulet avançan l’ipotèsi sedusenta d’i veire las armas associadas de Guilhèm de Cardalhac e de sa molher Carbonièras de Rodés atestats en 1290.
Clan familial de Cardalhac de Brengas-Balaguièr de Cajarc.
L’importanta familha carcinòla dels barons de Cardalhac (Cardaillac, 46), portava « de vermelh al leon d’argent (coronat d’aur) a l’òrle de besants (de 8 a 13) del meteis ».
Çaquelà, dins lo cors del sègle 14, qualques Cardalhac portèron d’armas plan diferentas constituidas d’un escut a una benda e una bordadura denticulada.
Aital, trobam lo cavalièr Uc de Cardalhac, escudièr del Papa carcinòl Joan XXII, de qual lo jasent armorial se pòt encara observar dins la glèisa del vilatge d’Espanhac (Espagnac-Sainte-Eulalie, 46). Son filh Marqués de Cardalhac sagelava en 1353 d’un escut a la barra (aliàs benda) e a la bordadura denticulada (Framond n°93). Lor parent, Galhard de Cardalhac, archidiacre de Rodés, se faguèt enterrar en 1359 dins la catedrala de la ciutat rodanesa ont podèm veire son jasent cargat tanben d’aquestas armas. Enfin, las trobam figuradas dins la glèisa abadiala de Fijac (Figeac, 46).
Cossí explicar aquesta dobla identitat eraldica dins aquela familha de Cardalhac ? Es lora genealogia que nos va permetre de ne balhar una explicacion.
La familha de Cardalhac se partegèt en cinc brancas dins la primièira mitat del sègle 13. Tot en gardant lora part de la senhoriá d’origina, cada branca s’implantèt dins una autra castelaniá aquesida endacòm mai. Una d’entre elas s’installèt dins lo castèl de Brengas, entre la val de Celer e la val d’Òlt, a un quinzenat de quilomètres al sud-oèst de Cardalhac. Son membre fondator foguèt Uc de Cardalhac atestat en 1227.
Sa felena, Domesga (o puslèu Domerga), esposèt lo cavalièr roergàs Galhard de Balaguièr co-senhor de Balaguièr (Balaguier, 12), de Salvanhac (Salvagnac-Cajarc, 12) e de Cajarc (Cajarc, 46). Sola eiritièra de la branca de Cardalhac-Brengas, demandèt que los enfants qu’auriá de Galhard relevèsson lo nom de Cardalhac coma se fasiá pro sovent a l’epòca en cas de conolha dins una union ipogamica (lo linhatge de Cardalhac essent mai prestigiós que lo de Balaguièr). Aital, lors enfants contunhèron de portar lo nom de Cardalhac. Per contra, gardèron las armas de lor paire Galhard de Balaguièr que sagelava en 1256 d’un escut cargat d’una benda e d’una bordadura denticulada (Framond n°71). Vaquí donc l’explicacion que nos mancava per explicar aquesta « anomalia » eraldica.
Aviam dejà encontrat la familha de Balaguièr a l’escasença de l’article consacrat a lor castèl de La Capèla (La Capelle-Balaguier, 12)5 e aviam vist alara que loras armas portavan « d’aur a tres faissas de vermelh ». En fach, la benda (ambe o sens bordadura) foguèt portada solament per la branca de Cajarc e P.Tempère6 dins son estudi sul linhatge pensa qu’aqueste mòble lor veniá justament de lora aligança ambe la familha de Cajarc que portava una benda associada de còps a la bordadura denticulada7. L.Esquieu, ne balha lo blasonament seguent : « d’argent a la benda de vermelh ; a la bordadura de vermelh cargada de sièis bilhetas del camp » que preferèm blasonar mai simplament « d’argent a la benda de vermelh a la bordadura denticulada del meteis ».
Aital, comprenèm donc que los Cardalhac de Brengas èran en fach de Balaguièrs que portavan las armas dels Cajarc !
Aqueste exemple concret mòstra ben las dificultats d’identificacion que pòdon venir del « lisament » d’armas d’un linhatge a un autre a l’escasença d’aliganças sovent desconegudas dins las sorgas escrichas pels sègles mai reculats.
Per tornar a nòstre Guilhèm de Cardalhac, J. Poulet e P. Lançon ne fan un fraire de Galhard, l’archidiacre de Rodés mencionat mai naut. Dins aqueste cas seriá logic que portèsse una benda dins sas armas. Malurosament las donadas genealogicas en nòstra possession son tròp tèunhes per nos permetre de trencar sus lor ligam de parentat o la plaça de nòstre Guilhèm dins la branca de Cardalhac de Brengas.
Familha de Rodés.
Mas l’embolh genealogic s’arrèsta pas aquí. D’efièch, la familha de son esposa Carbonièra, filha de Guilhèm de Rodés, manca pas tanpauc de mistèris. Aqueste linhatge de simples cavalièrs de la capitala roergassa sembla pas aver agut de ligams de sang ambe los comtes de la meteissa vila e pareisson lor èsser quitament anteriors8.
Atestat dins la segonda mitat del sègle 11 ambe Esteve de Rodés (1060), lo linhatge aviá qualques domenis a l’entorn de Rodés (a Druèla, Santa Rasigonda, Olemps) mas teniá subretot la vigariá de la ciutat (poders de justícia e de polícia) jos l’autoritat de l’avèsque. Autra prerogativa del linhatge, la costuma estranha apelada « la sescalciá » (alteracion probabla de senescalciá) que consistissiá a téner la brida de la montura de cada novèl avèsque de Rodés lo jorn de sa dintrada oficiala dins la vila. S’acompanhava del drech de préner una bona part del festin organizat a aquesta ocasion e de ne recuperar tota la vaissèla utilizada ! Enfin, l’avèsque novèl lor fasiá un don en argent pro important.
Pauc a pauc la familha perdèt de son importància al cors del sègle 13 ambe la venda de parts de vigariá al profièch dels avèsques. Observam tanben a aquesta epòca un lisament de dependéncia vèrs lo comte de Rodés marcat per l’aquisicion de domenis dins lo borg comtal de la vila. Balhèron a la glèisa de Rodés un canonge (Bernad en 1161) e un prevòst (Aimeric entre 1163 e 1210). Las donadas genealogicas son çaquelà tròp escampilhadas per poder prepausar de vertadièras filiacions. Coneissèm quitament pas las armas que portava aqueste linhatge mas l’ipotèsi facha per J.Poulet e P.Lançon seriá de veire dins los tres anelets de ròdas parlantas coma las presentas dins las armas del borg de Rodés. D’armas semblablas se pòdon observar sul portal bèl d’un ancian ostal al n°9 de la carrièra Santa Catarina de Rodés que podriá evocar la familha de Rodés o encara un bastiment en ligason ambe los consols del borg9. Aicí, la bordadura sembla pro neta.
Lo darrièr clòt, situat al sud, contra la torèla del campanal, pòrta el tanben una placa cargada de dos escuts. Mas aquí, malurosament, lo gres rotge escultat es estat quasi tot rosegat pel temps e las armas figuradas son gaireben totalament illegiblas. Sol lo segond escut sembla portar la traça de pals.
Quitam l’exterior de l’abadiala e dintram dins l’edifici per i descobrir los qualques testimònis eraldics present dins l’arquitecture d’aqueste sanctuari dominada per l’art romanic occitan dels sègles 11 e 12.
La copòla de l’abat Loís de Crevant (1483-1496).
D’efièch, bastida sul crosièr, la tor lantèrna gotica repausa sus una volta nauta e aeriana de que la clau es ondrada d’un escut a las armas de l’abat bastidor Loís de Crevant. Aqueste personatge d’origina torangèla foguèt abat de Concas entre 1483 e 1496 al mens e moriguèt en 1529. Aprofiechèt d’una situacion economica un pauc melhora a la fin del sègle 15 per entreprene d’òbras dins la glèisa abadiala e faguèt bastir aquesta polida copòla.
Sa familha portava « escartairat d’argent e d’azur » mas sus l’escut present aicí lo blasonament es « escartairat d’argent e de vermelh » mas podèm pas dire se s’agís d’una bresadura o d’una simpla error deguda a una pintura tardiva10. L’escut es acompanhat de la cròça e la mitra abadialas e enrodat de fulhatges decoratius. M.de Framond balha son sagèl datat de 1485 jol n°49011.
Las armas de Loís de Crevant son rampeladas tanben sus un culòt suportant un arc de la tombada d’ogiva de la tor e son associadas a un escut present sus un culòt vesin e presentant las armas allusivas de l’abadiá Santa Fe de Concas qu’èran « d’azur a una fe al natural susmontada d’una corona d’aur ».
Retaules de l’absida.
Doas absidiòlas de la glèisa abadiala son prevesidas de vièlhs retaules de fusta del sègle 17 presentant los testimònis de l’identitat eraldica de dos personatges que foguèron membres de la comunautat dels canonges, secularizada en 1537.
Del costat de l’absidiòla-nòrd las doas colonas del retaule pòrtan l’inscripcion GASPAR BESSAIRIE PRIOR D : PRATIS 1644 acompanhada de dos escuts « de … a l’arbre (probablament un beç parlant) arrancat de … al cap de … cargat d’un creissent de … entre doas estelas de … ». P.Lançon e J.Poulet nos aprenon qu’aqueste personatge dintrèt dins lo capitol de Concas en 1639 e ocupèt la carga de prior de Pradas de Leveson (Prades, 12) fins a sa mòrt en 1662.
L’absidiòla sud presenta per sa part un autre retaule pro semblant mas benlèu leugièrament anterior. Aquí malurosament, lo comanditari es demorat anonim quitament se podèm encara observar son escut « de … a tres colonas en pals entravadas de brancas de … al cap de … cargat d’un creissent de … entre doas estelas de … ». Per J.Poulet e P.Lançon s’agiriá benlèu de las armas del canonge Francés Duverdier atestat en 1630 e que foguèt nomenat decan lo 2 de genièr de 1641. Avançan per aquesta identificacion la preséncia de Sant Francés sul tablèu del retable e l’ipotèsi de veire dins las brancas, de brots de verbena virantas a l’entorn de vèrgas qu’evocarián en latin (ver, verbenaca, vergo, verber) la sillaba ver de Duverdier.
L’abat Antòni de Marcenac (1496-1519).
Lo successor de Loís de Crevant sul sèti abadial foguèt Antòni de Marcenac (1496-1519) eissut d’una anciana familha roergassa tirant son nom d’un castèl pròche del vilatge de Livinhac (Livinhac-le-Haut, 12)12. Dejà al mièg del sègle 11, son aujòl Astorg de Marcenac èra benfachor de l’abadiá Santa Fe a quina donèt doas glèisas e d’autres bens de sos domenis. Al fial dels sègles, los Marcenac foguèron presents pel biais de mantunas brancas a Marcenac, Livinhac, al Neirac (Le Nayrac, 12), a Espaliu (espalion, 12), a Rodèla (Rodelle, 12), a Prunas (Pruines, 12) eca… Balhèron un baile del vescomtat de Carladés (Guilhèm en 1285) e un baile de Nauta Auvernha (un autre Guilhèm en 1360), un abat de Concas donc e un prevòst de la meteissa abadiá (Francés pauc après 1537).
Los Marcenac portavan segon Barrau « de vermelh al cabrion d’argent acompanhat de tres ròsas del meteis » . Son efectivament las armas que tornam trobar sul sagèl de Jòrdi de Marcenat, escudièr, que participèt a la garda de Sant Porçanh de Siula (Saint-Pourçain-sur-Sioule, 03) en 1418 (Inv. coll. Clairembault n°5643). Mas un Berton de Marcenat, senhor de Marmièssa (cna de Tolonjac, Toulonjac 12), conselhièr del rei e baile de Sens e Auxerre, sagelèt una quitança de gatges en novembre de 1373 d’un sagèl portant un escut faissat ondat de uèch pèças (Inv. Coll. Clairembault n°5642).
Nòstre abat auriá associat dins l’escartairat de son escut lo cabrion e las faissas ondadas ?
D’efièch, trobam mantunas representacions de son escut a Concas. La mai polida se tròba dins la capèla del Rosari pròcha de l’ancian clastre de l’abadiá. Es escultada sus un panèl de fusta d’estile gotic flambejant servent de davant d’altar.
I vesèm un escut sostengut per dos angèls e susmontat dels atributs abadials, portant un « escartairat de … al cabrion de … e de … a tres faissas ondadas de … ».
P.Lançon e J.Poulet i veson d’armas parlantas associant las ondas de la mar e un cabrion simbolisant la carpenta d’un cenacle jos la teulada d’un bastiment : mar + cenacle = Marcenac.
Dins la meteissa capèla, las pinturas de la volta d’estile Renaissença pòrtan a doas represas las meteissas armas que se legisson « escartairat d’azur al cabrion d’aur e d’azur a tres faissas ondadas d’aur » mas se devinhan a pro pena. Figuran tanben sul lindal de la pòrta d’una torèla d’accès al bastiment conventual mas la pèira de calcari i es completament afrabada.
Enfin, la misericòrdia d’una forma (stalle) del còr de l’abadiala e un culot conservat al musèu Joseph Fau ne presentan de gravaduras plan mai polidas13.
Aquelas versions de las armas d’un Marcenac daissan donc en suspens qualques questions. Perqué una aparenta coexisténcia de doas identitats eraldica dins lo linhatge ? Perqué l’abséncia de las ròsas acompanhant lo cabrion dins las armas de l’abat figuradas a Concas ? Nòstras coneissenças eraldicas e genealogicas sus aquesta familha demandarián a èsser aprigondidas per poder temptar de respondre a totes aquestes questionaments.
Las formas del còr de l’abadiala.
De l’abadiat d’Antòni de Marcenac data tanben la construccion de las formas (stalles) del còr de l’abadiala. En mai de las armas abadialas, tres misericòrdias i son ondradas de motius eraldics que nos es estat impossible d’identificar per l’ora. Las doas primièiras presentan una torre acostada de dos aucèls afrontats e la tresena un aucèl (benlèu una agla) acostat de dos cans afrontat atanben.
Lo clastre.
Contunham ara nòstra visita dels luòcs en davalant cap als vestigis del clastre conventual.
Aquí, un capitèl romanic nos rampèla que los decòrs pre-eraldics presents suls escuts en ametlas dels cavalièrs del sègle 11 avián de còps per sola razon d’èsser lo biais de manténer los ligams ont se passava lo braç esquèr del guerrièr o d’afortir la soliditat del bloquièr. D’unes i veson, non sens razons, l’origina dels mòbles coma los besants e los tortèls, e de las pèças coma las bendas e las bordaduras.
Senhalam tanben la preséncia sul talhador d’un autre capitèl d’un grafito eraldic (o dos grafiti se consideram la forma de drecha coma un escut) presentant l’ensag de gravadura d’un escut escartairat de particions pro confusas. Aquesta mena d’inscripcions es pro rara dins lo domeni eraldic.
Lo tresaur de l’abadiá.
Acabarem nòstre estudi ambe dos bacins d’ablucions liturgicas, apelats gemelons, conservats dins lo celèbre tresaur de Concas. Aquestas doas pèças de coire ondradas d’esmalts colorats son estadas probablament fargadas dins los talhièrs lemosins a la fin del sègle 13 o dins la primièra mitat del sègle 14.
Lo primièr, lo mai pichon, presenta en son centre un escut a las armas dels reis de França « d’azur semenat de flordalis d’aur ». L’escut es entorat per una frisa de personatges desseparats per de puntas flordalisadas.
Lo segond, mai interessant, pòrta mantuns escuts armoriats. Tornam trobar al centre del bacin l’escut de França mas ambe un semenat de flordalis plan mai polit que precedentament. Enfin, sul torn de l’escudèla liturgica, sièis escuts presentant l’alternància de tres armas diferentas que se pòdon blasonar : « d’aur al leon de vermelh », « d’argent a la crotz de vermelh » e enfin « d’aur al sautador dentat de sable ».
Coma lo rampèla Anne-Clothilde Dumargne dins son article suls candelièrs esmaltats produsits a Lemòtges als sègles 13 e 1414, Michel Pastoureau a largament relativisat la portada reala de las causidas eraldicas dels talhièrs d’esmaltaires lemosins15. Rarament ligada a un eventual comanditari o proprietari, la causida dels nombroses escuts presents suls esmalts obesissiá mai que mai a de mòdas que metián endavant d’armariás prestigiosas coma las dels reis de França, d’Anglatèrra o de Castilha, de personalitats coma lo papa Joan XXII (Jacmes Duèsa), o alara de motius eraldics simples e estereotipats.
Senhalarem per acabar ambe lo tresaur, que sèrva la matritz d’un sagèl de l’abadiá datat del començament del sègle 14 e representant Santa Fe nimbada e prevesida de sos atributs (una palma e un libre), abrigada jos una volta bastida sus un arc representat per dessús sièis monges asorant que se tenon jos un palmièr. La legenda presenta S’ PriORIs ET COnVEnTUs M O N asterii CONCHENsis AD CAUSAS ET Litte-RAS CLAUSAS16.
Vesèm que lo luòc de Concas de Roergue sèrva un important patrimòni eraldic en ligam ambe l’istòria prestigiosa de l’abadiá de Santa Fe. Un article a venir vendrà completar aquesta primièra partida dedicada als bastiments abadials e s’interessarà a las autras òbras armoriadas presentas al musèu mas tanben dins lo borg e dins la capèla Sant Roch en contrabàs.
Olivier Daillut-Calvignac
- P.de la Malène, « Parcours romans en Rouergue », Tome 1, ed du Rouergue, 2003, pp.239-254.
- P.Lançon e J.Poulet, « Le trésor héraldique de Conques et de son abbaye », in Etudes aveyronnaises, recueil des travaux de la Société des lettres, sciences et arts de l’Aveyron, 1995, pp. 195-217.
- veire l’article http://eraldica-occitana.over-blog.com/article-serras-de-nu-as-ostalas-privat-113912939.html) sus un escut datable de la fin del sègle 15 e que presentava ben los ròcs subremontats de flordalís.
- M.de Framond, « Sceaux rouergats du Moyen-Age. », AD de l’Aveyron, 1982.
- http://eraldica-occitana.over-blog.com/article-la-capela-balaguier-colleccion-particulara-98375947.html
- P.Tempère « Fragment d’un discours féodal – Balaguier – Essai sur une mouvance quercino-rouergate. » Mémoires de la Société des amis de Villefranche et du Bas-Rouergue, 2003.
- Trobam tanben una benda dins las armas dels vescomtes de Calvinhac, sul sagèl d’Ozil de Morlhon en 1250 (Framond n°156), dins las armas dels La Pòpia eca… L’usatge de la benda foguèt de tot biais plan espandit dins aqueste airal de la val d’Òlt pendent l’Atge-Mejan e aqueste punt meritariá un estudi especific per ne trobar l’origina e ne definir l’espandida.
- Veire Histoire de Rodez, ed. Privat, Tolosa, 1981, p. 60 et sequ. per la familha de Rodés.
- D’efièch, las armas del borg de Rodés presentan tanben tres ròdas parlantas d’aur sus camp de vermelh. Per P.Hocquelet, aquestas armas serián las armas primitivas dels comtes de Rodés, qu’aurián abandonadas abans 1226 per adoptar lo laupard leonat. Veire l’Armorial Général du Rouergue publicat pel Cercle Généalogique du Rouergue e los Amis du Musée du Rouergue en 2009, Tòme 1, p.135 e seq.
- Las armas de l’abat representadas sus una clau de volta de la capèla Sant Roch, en bas del vilatge de Concas presenta per sa part un escartairat d’aur e de vermelh, mas son estadas tanben tornar pinturaradas.
- op. cit.
- Sus l’istòria d’aqueste linhatge, veire H.de Barrau, « Documens historiques et généalogiques sur les familles et les hommes du Rouergue. », Tome 3, Rodez, 1857 pp.45-48.
- Las pèças de la colleccion del musèu que presentan un interèst eraldic faràn l’objècte d’un article a despart.
- A.-C.Dumargne, Les chandeliers et pique-cierges portatifs à décors émaillés de Limoges des XIIIe-XIVe siècles, Cahiers LandArc décembre 2016, n°18, p.7.
- M.Pastoureau, Présences héraldiques sur les émaux médiévaux, in D.Gaborit-Chopin, E. Taburet-Delahaye, (dir.), L’oeuvre de Limoges. Art et histoire au temps des Plantagenêts, acte du colloque de Paris, 16-17 nov.1995, Paris, La Documentation française, 1997, p.339-342.
- Veire M. de Framond, op. citat, N°492.
