Los crits de guèrra e las devisas fan partida de l’identitat eraldica dels linhatges o de las institucions dempuèi l’Atge-Mejan. Quitament se i apareis minoritària per rapòrt mai que mai al latin, la lenga occitana es presenta dins aquestas expressions o senténcias. Sovent ortografiadas d’un biais aproximatiu o francisat (que balham entre parentèsis e en italic), exprimisson çaquelà un estacament de lors creators, al fial dels sègles, a la lenga istorica de nòstre país.
Los crits de guèrra o crits d’armas :
Atestats dempuèi lo sègle 12 mas segurament plan anteriors, los crits de guèrra èran constituits d’un mot o d’una formula corta. D’efièch, devián èsser de bon identificar quand èran bramats en plena batalha per encoratjar, recampar, alertar o atirar l’atencion dels cavalièrs combatent jos la meteissa bandièra.
Espontanèus a l’origina, devenguèron costumièrs puèi ereditaris, marcant l’apartenéncia a un linhatge, un clan, un grop vassalic o la dominacion sus un feu. Es aital que las representacions eraldicas comencèron d’integrar los crits de guèrra a partir del sègle 15, lo mai sovent inscrits sus un listèl plaçat en-dessús de l’escut o de l’èlm.
La màger part dels crits se contentan de rampelar lo nom del linhatge o del còr de son domèni feudal. Ne trobam un bon nombre d’exemples dins la Canso de la Crosada escricha dins la primièra mitat del sègle 13 :
E es mot grans la preissa dels baros Proensaus,
(laissa 156, linhas 24 a 26)
E soneron las trompas e mostran lors senhaus ;
E van cridar : Tholosa ! e vai levar l’encaus.
E escridan : Toloza ! Belcaire ! e Avinho !
(laissa 158, linhas 65-66)
» Volobrega ! Redessa ! Malausenna ! Caro !
Cavalgan ab gran joia ab la clara lugor,
(laissa 163, linhas 75-79)
Ab sos cavals cubertz e denant l’auriflor,
De totas partz escridan : Toloza li milhor ! ,
Per l’ondrat filh del comte que recobra sa honor,
E intran a Belcaire.
E en Peir’ de Durban, de cui es Montagutz
(laissa 184, linhas 33-36)
Li portec la senheira, qui los a revengutz.
E deichen a la terra et es enant tengutz :
E es Foig ! e Tholoza ! cridatz e mentaugutz.
E escridan Tholoza ! que l’orgolh es baissat,
(laissa 188, linhas 43-47)
E Cumenge ! pel comte, Foig ! per’n Roger Bernat,
La Barta ! per n’Esparc e per n’Ot Sant Beat !
Montagut ! e La Islha !, Montaut ! e Montpezat !
E ab las entresenhas an lo chaple levat,…
Ez escridon : Tholoza ! Er alumpna’l braziers ;
(laissa 205, linhas 35-36)
A la mort ! A la mort ! Qu’esser no pot estiers.
E escridan Tholosa, que restaura e vens !
(laissa 207, linhas 49-52)
E Cumenge ! pel comte, car es pros e valens,
E Casnac ! e Creishel ! e Vilamur ! firens,
Car la sua senheira lor es sus en las dens.
E escrida : Tholoza ! Franc cavaler, chaplatz
(laissa 211, linhas 124-125)
Sobre la gent estranha e firetz e trencatz !
Vesèm qu’al començament del sègle 13, aquestes crits èran sovent pegats a d’arengas guerrièras e fasián partida de la mesa en scena cavalarèsca del combat associant los cridals a l’eraldica (senheiras…) e a la musica (tambors, trompas, còrns…).
D’unes linhatges van gardar aquesta mena de crits coma los vescomtes de Murat, en Nauta Auvernha que cridavan simplament « Murat ! ». Totjorn en Auvernha, los senhors de Montagu cridavan « Montagu ! » .
Los senhors de Clarmont d’Erau cridavan « Clarmont-Lodeva ! » (« Clermont-Lodeve !« ).
D’unas familhas, i ajustavan un jòc de mot sul nom d’ostal e ne fasián una senténcia coma lo linhatge catalan dels Benet del Segarrench (Urgell) que cridavan « Ben net ! » .
Dins lo meteis estile, lo crit pòt far referéncia a la principautat d’apartenéncia o a la familha sobeirana.
Los senhors de Castèthbajac de Bigòrra cridan « Bigòrra ! Bigòrra ! Castèthbajac ! » (« Bigorre ! Bigorre ! Castelbajac !« ).
La Ròcha – Fontanilhas en Armanhac crida « Guiana ! Guiana ! » (« Guyenne ! Guyenne !« ).
Pòt èsser una invocacion a la proteccion d’un Sant o de Dieu.
Aital, los de la familha pirenenca d’Aura cridavan « Dius nos ajude ! » (« Dios nos ayude !« ) coma los de Gramont qu’i èran aligats. Quant als senhors de Castilhon cridavan « Diu lo vòl ! (« Dieu lo volt !« ) e los d’Apchièr « Apchièr Nòstra Dama ! » (« Apchier Nostre Dame !« )
Mai guerrièr, lo crit pòt èsser una escomesa lançada a l’enemic coma per l’anciana familha auvernhassa puèi lengadociana de Carles de Tortolon (1836-1913), grand felibre e director de la « Société héraldique et généalogique de France » qu’aviá per crit » Ven lo quèrre ! » (« Ven lo querre !« ).
Dins la meteissa draia guerrièra, senhalarem lo crit « Ajamés arrè! » (« Ajamès arré! ») lançat coma una exortacion a perseguir lo combat de la familha de Roqueta de Lauragués.
Quant a l’abadiá Sant Guiral d’Orlhac, aviá coma crit « Orlhac ! Orlhac ! Per Guiral e per l’abat ! » .
Aqueste exemple nos dona l’escasença d’evocar tanben la fonccion feudala del crit. D’efièch, trobam un fum d’actes d’omenatges feudals que precisan que, lo jorn de l’omenatge, lo senhor fasiá desplegar sa bandièra e cridar son crit en naut del castèl o de la torre tengut pel vassal.
Las devisas familialas e individualas :
A partir de la fin del sègle 14 e sustot al sègle 15 apareguèt la mòda de las devisas que se destacavan dels crits de guèrra pel fach que cercavan mai a metre en avant una origina, una istòria, un caractèr o una aspiracion familiala o personala. Çaquelà, anam veire que per d’unas, es malaisit de las distinguir dels crits de guèrra que contunhèron de representar una font d’inspiracion per la noblesa de la fin de l’Atge-Mejan e dels Temps Modèrnes.
Aital, tornam trobar de formulas que podrián semblar totas drechas sortidas dels camps de batalha medievals.
La familha tardivament anoblida de Porcarin de Pèg-Alvés en Peiregòrd (Pourquery de Péchalvès) aviá aital coma devisa « Tot dret » (« Tout dret« ).
Los de Gausin (Gausy) de Lengadòc coma los d’Ausòlas (Auzolles) d’Auvernha causiguèron eles d’afirmar lora volontat coratjosa en jogant ambe lors patronims : « Gausi ! » (« Gaousi! ») e « Ausarai ! » (« Ozoaai ! »).
Pels Porcarin e pels Gausin, podèm remarcar que loras devisas son allusivas de loras armas ambe la balança de justícia tenent drech (Los Porcarin son atestats coma jutges de Montpasièr dempuèi lo sègle 15 – A.Froidefond de Boulazac, Armorial de la noblesse du Périgord, 1891, T.1, p.101-103) e lo leon de Gausin gausant afrontar las flèchas tengudas pel braç dèstre menaçant.
D’autres profitan de la devisa per avertir e menaçar los adversaris potencials que se vendrián fretar a eles, coma la familha de Guilhèm en Lengadòc ambe « Tal crei guilhar Guilhèm que Guilhèm le guilha ! » (« Tal crey guilha Guilhem que Guilhem le guilho« ). Quant a la familha de Boisson (de Boysson en Carcin e Peiregòrd ligam) preven que : « Gara que fissa mon boisson ! » (« Garo que fisso moun bouisson !« ). La granda maison de Bordelha de Peiregòrd teniá tanben una devisa menaçanta fasent probablament allusion a las àrpias de grifol de sas armas : « Sa valor m’a donat l’infèrn ! » (« So valour mo dounat l’iffer !« ).
La devisa personala mai coneguda d’aquesta mena, demòra la que causiguèt lo comte Gaston Fèbus de Fois-Biarn (1331-1391) per rampelar als reis de França, coma d’Anglatèrra o de Navarra, que lo teniá en tota independéncia : « Tòcas-i se gausas ! » (« Tocquoy si gaouses!« ). Çaquelà, aqueste grand personatge de l’istòria occitana empleguèt tanben la devisa « Febus me fe » visibla al dessús de sas armas sus las torres de Pau e Montaner e aviá coma crit de guèrra « Febus abans ! » (veire ligam )
La tendéncia màger dins las devisas es de metre a l’onor la noblesa del linhatge, sas originas, sa longevitat e mai que mai sa valor.
Aital la familha provençala de Rocàs (de Rochas d’Aiglun), originària de Dinha aviá per devisa « Nòble coma lei Barràs, autant vièlh que lei Rocàs. » (« Noble comme li Barras, autant vieilh que li Roucas« ).
Aquesta devisa fasiá responsa a la del linhatge dels Barràs « Les Barras sont aussi vieux que les rochers de Provence« , plan probablament redigida en provençal a l’origina e revirada en francés posteriorament.
Totjorn en Provença, l’illustra familha de Castelana (de Castellane) teniá per devisa « Mai d’onor que d’onors » (« May d’honnour que d’honnours« ) reivindicant aital mai una noblesa d’arma que non pas de títols.
En Gasconha aqueste còp, la familha de Laur (de Lau) causiguèt de jogar ambe las sonoritats de son nom per vantar sa valor : « Los Laur son a las gents çò que l’aur es a l’argent » (« Lous Lau son a las gens so qué l’or es a l’argent« ).
Aquesta volontat ufanosa foguèt pas çaquelà l’apanatge de las solas familhas aristocraticas. Ne volèm per exemple la devisa de la vila de Marselha que clama « De grands fachs resplend la ciutat de Marselha ! » (« De grands fachs resplend la cioutat de Marseille !« ). Aquesta devisa gloriosa apareis dejà jos sa forma latina » + ACTIB(US) : INMENSIS : URBS : FULGET : MASSILINENSIS : » sul revèrs d’un sagèl de la ciutat apendut a un acte de 1243 (L. Blancard, « Iconographie des sceaux et bulles conservés dans la partie antérieure à 1790 des AD des Bouches-du-Rhône, 1860, p.71 et planche 27 n°1 – veire çai-jos).
D’autres linhatges se contentèron d’aficar una maxima censada definir la règla morala que devián respectar sos membres.
Aital, la familha de L’Estaubièra (de Lestaubière) en Peiregòrd se pretendiá « Regde e onèste » (« Recte et honeste« ).
Quant als Caraion-Lator (Carayon-Latour), originaris d’Albigés, avián causit un satge « Faire plan, laissar dire » (« Fayré pla layssa diré« ).
La familha de Pòrtas (de Portes) de Lengadòc quant a ela causiguèt simplament « Per plaire » (« Per playre« ).
D’unes prefieravan aficar lora solidaritat linhatgièra.
La familha de Mas-Latriá (Mas-Latrie) de Lengadòc anonciava aital « Totis ensemble ! » (« Toutis ensemblé !« ).
Los senhors de La Sala de Ròchamaure (de La Salle de Rochemaure) en Auvernha fasián eles lo vòt « Que sièm tostemps ligats amassa ! » (« Que siem toustem ligat amale« )
Lo linhatge de Cheilús en Vivarés rampelava dins sa devisa las doas valors fondamentalas de l’aristocracia de l’epòca : « Fe e onor » (« Fè et honour« )
Cal dire que, coma pels crits de guèrra, trobam frequentament una invocacion religiosa o la demanda de proteccion divina.
Los comtes de Talairan-Peiregòrd (Talleyrand-Périgord) avián per devisa « Res que Diu » (« Re que Diou« ).
Los vescomtes de Tarrida (Terride) n’apèlavan tanben a Dieu ambe lora devisa « Ajudatz Diu a Tarrida ! » (« Ajudat Diou a Tarrida !« ).
E los Laussat de Biarn lançavan un « Hè plan, Diu t’ajuda ! » (« Hé plad Diou t’ayude !« ).
La fidelitat al senhor sobeiran aqueste còp, apareis dins la devisa dels Rolland de Provença « Per lo Rei nòstre Comte » (« Per lou Rey nouestre Comte« ). Aquesta devisa es tanben interessanta dins son contengut. D’efièch, rampèla l’eiretatge del darrièr comte Charles III du Maine, mòrt en 1481 que leguèt lo comtat al rei de França Louis XI, faguent del monarque lo comte en títol. Nos permet de la datar pro precisament de la fin del sègle 15 (sus la familha de Rolland veire lo ligam).
Enfin, trobam tanben mantunas devisas rampelant o fasent simplament allusion al nom d’ostal. Sabèm que l’aristocracia occitana foguèt amatritz d’armas parlantas o allusivas e aqueste gost se retròba naturalament dins las devisas.
La familha Passalaiga (Passelaygue), eissuda de notaris de Montflanquin d’Agenés, aviá armas e devisas allusivas : « Passar l’aiga » (« Passa laïga« ).
Los senhors de L’Aiga en Dalfinat (L’Aigue) avián eles tanben causit lora devisa imatjada coma una legenda a lor escut : « En arrosant » (« En arrousant« ).
La familha Sobeiran de Sant-Prech (Soubeyran de Saint-Prix) en Vivarés avián coma devisa « Ansin lo vòu lo sobeiran » (« Ainsi lou vou lou soubeyran« ).
De còps, l’allusion o lo jòc de mot es malaisit a reperar coma dins la devisa de la familha de Raimond : « Arren de mon non mudarà » (« Are de mou no mudera« ).
D’autras devisas rampelant lo nom d’ostal foguèron probablament reviradas en francés posteriorament, faguent perdre aital una part de sa pertinéncia a l’allusion fonetica del despart. Aital, la devisa de la familha provençala de Rabassa « L’orgueil je rabattrai » tròba sa plena eficacitat parlanta quand es tornada en provençal « L’orguelh rabassarai », coma la rabassa d’argent parlanta presenta a la punta de l’escut.
Acabarem nòstre inventari ambe doas devisas faguent intervenir lo asard dins la bona fortuna del linhatge.
La primièra, la mai coneguda, es la devisa dels senhors dels Bauces de Provença (Baux de Provence) de que las armas portant una estela a setze rais èran censadas rampelar l’origina lengendària de la familha dins la descendéncia del rei mague Baltazar que seguiguèt l’astre per anar onorar l’enfant Jèsus : « A l’asard Bautezar ».
La segonda es la devisa de la familha lemosina de Bonaval (Bonneval) que pretendiá lo linhatge « Victoriós a tots los asards » (« Victorious à tou lou azars« ).
Per conclure, diriam que la preséncia de la lenga occitana dins los crits de guèrra e las devisas aristocraticas o institucionalas es, coma se pòt tanben observar per d’autras lengas coma lo breton, significativa mas plan minoritària.
D’efièch, los crits de haranga dels camps de batalha dels sègles 12 e 13, èran naturalament butats en lenga nòstra mas pro pauc se mantenguèron e foguèron majoritariament corromputs a l’escrich ambe la francisacion toponimica dels noms dels feus evocats. Solas d’unas grandas familhas aristocraticas (Aura, Talairan-Peiregòrd, Tarrida, Bauç) coma qualques linhatges castelans (Bonaval, Guilhèm de Clarmont, Castelana, Bordelha…) servèron los crits dins la lenga del país , los integrant probablament posteriorament dins loras devisas familialas.
Aquesta mòda de las devisas dels sègles 15 e 16 privilegièt çaquelà largament l’usatge del latin qu’aviá plan mai de prestigi que las lengas vernaculàrias e l’esperit de la Renaissença renforcèt encara aqueste fenomèn. L’usatge del francés, la lenga del rei, s’espandiguèt dins l’aristocracia e venguèt tanben concurenciar la lenga d’òc dins la causida dels linhatges. Coma l’avèm vist amb los exemples dels Barràs e dels Rabassa, d’unas devisas probablament redigidas en occitan a l’origina foguèron reviradas en francés jos l’influéncia de la monarquia.
L’emergéncia d’una noblesa de rauba eissuda de la borgesia als sègles 16 e 17 venguèt çaquelà reviscolar l’usatge de las armas e devisas parlantas en lenga populara coma o vesèm ambe los exemples de familhas coma los Porcarins de Montpazièr o Passalaiga de Montflanquin.
Enfin, d’autras familhas enoblidas al sègle 18 e vengudas notablas al sègle seguent coma los Gausin de Castèlnau d’Ari, los Caraion de Tarn o encara los Mas-Latria causiguèron la lenga nòstra per benlèu significar l’estacament al terrador que començava de devenir una valor partejada.
Podèm donc constatar a partir d’aqueste cort inventari que demandariá a èsser completat e benlèu corregit, que sens representar una tendéncia fòrta, la preséncia de la lenga occitana dins los crits e las devisas nobiliaras o institucionalas marquèt l’eraldica dels paisses de lenga d’òc dins la durada. Sens que las tematicas abordadas per aquestas marcas identitàrias sián diferentas de çò qu’encontram endacòm mai, aqueste fenomèn testimònia d’un estacament prigond e durable a la lenga del país que ne fa una de las caracteristicas de l’eraldica occitana.
Olivièr Daillut-Calvignac
Sorgas e orientacions bibliograficas :
Nòstras recèrcas de crits e devisas en occitan son estadas fachas a partir de J.RIETSTAP, « Armorial Général », 1884 vià lo site euraldic ; C.de COURCELLES, « Cris de guerre et devises d’états de l’Europe, des provinces et villes de France, des familles nobles de France etc…, Paris, 1852 ; A.CHASSANT e H. TAUSSIN, « Dictionnaire des devises historiques et héraldiques, Paris, 1878-1895 consultable sus gallica ; e L.de LAROQUE, « Devises héraldiques », Paris, 1890.
Los crits de guèrra coma las devisas, per lora importància dins l’eraldica, demandarián d’estudis mai amples e aprigondits qu’existisson pas a nòstra coneissença. Per una vision sintetica d’aquestes fenomèns, mandam lo legidor cap a l’obratge incontornable de M.PASTOUREAU, « Traité d’héraldique », Picard, 3e edicion 1997, que i consacra qualques paginas (p.215-219).
