Vilafranca-de-Roergue, pinturas muralas – novèlas interpretacions

Dins un precedent article¹, aviam prepausat de veire dins lo decòr monumental d’un ostal medieval de la carrièra Bastida, un programa de promocion de las aliganças prestigiosas passadas del linhatge roergàs de La Valeta de Morlhon de Sant-Vençan, a la cima de sa potença al mièg del sègle 14. Aquesta evocacion auriá pres, coma pensàvem alara, l’aparéncia d’un torneg opausant un vescomte de Narbona e un senhor de Levís a la cort del darrièr comte de Rodés, qualques decenias abans la realizacion d’aquesta òbra. L’alonhament cronologic important entre la realizacion del decòr e los faches representats constituissiá çaquelà una limita bèla a aquesta ipotèsi aparentament sedusenta.

Las conclusions de l’estudi de las pinturas muralas del castèl de Tês (Theys, 38), tiradas per Terence Le Deschault de Monredon², apòrtan un agach novèl sus la significacion qu’an pogut portar las scenas d’ajustas opausant dos cavalièrs afrontats, dins los decòrs domèrgues de l’aristocracia medievala. D’efièch, al delà de la narracion de batèstas istoricas o de l’evocacion simbolica d’antagonismes feudals entre senhors, l’exemple de Tês a mostrat que la figuracion d’un torneg podiá tanben evocar l’aligança entre dos linhatges, mesa en scena dins un environament cortés, pròpi a la cavalariá dels sègles 13 e 14.

La preséncia dins l’ensemble descobèrt a Vilafranca, d’una figura tipica de « femna al falcon » ambe totes sos atributs simbolics sexuals³, nos buta a pensar que sèm, aquí tanben, dins la mesa en scena cortesa d’esposalhas entre dos membres de l’aristocracia d’aquesta epòca.

Nos sèm doncas endralhats dins la recèrca d’aliganças entre los vescomtes de Narbona e la maison de Levís, qu’aurián pogut èsser contractadas pendent lo sègle 14.

L’espepissament de las sorgas genealogicas a nòstra disposicion⁴ nos menèt a identificar efectivament dos maridatges entre de filhs de Narbona e de filhas de Levís pendent aqueste sègle.

Guilhèm de Narbona e Galharda de Levís (v.1325)

A l’entorn de 1325, Guilhèm de Narbona, filh capdet del vescomte Amalric II (1298-1328), esposèt Galharda de Levís, filha de Tibaut I^èr de Levís senhor de Montbrun (Montbrun-Bocage, 09)⁵. Aqueste maridatge, que podriá semblar plan alonhat geograficament de Roergue, merita çaquelà una cèrta atencion estent donat que Joana, la quita sòrre de Guilhèm, esposèt de son costat Deodat de Severac, senhor important del Roergue oriental⁶. Sabèm que d’unes domenis d’aquestes darrièrs barons se situavan mai a l’oèst fins al Panadés, ambe los bens que lor venián dels senhors de Panat (Cna de Clairvaux-d’Aveyron, 12)⁷. Çaquelà, aqueste eveniment nos sembla tròp precòç per rapòrt a la datacion que podèm prepausar de las pinturas.

D’efièch, se Terence Le Deschault de Monredon prepausava de situar la realizacion d’aqueste decòr vèrs 1340-1350⁸, d’unes elements de l’armament defensiu dels dos cavalièrs nos convidan a retardar aquesta datacion de una o doas decenias. Son las cambièras del combatent de drecha que nos liuran aquestas precisions cronologicas. D’efièch, las proteccions de las cambas coneisson a partir de 1350 una evolucion importanta ambe l’ajost a la trumelièra que parava fins’ara pas que lo tibià, d’una proteccion de cuèr o de metal aplicada sul pompilh, apelada grèva. Dins un primièr temps, aquestes dos elements independents èran religats per de correjas de cuèr. Calguèt esperar las annadas 1360-1370 per veire aparéisser una proteccion metallica complèta ont trumelièra e grèva èran fixadas per un sistèma de carnièras lateralas rectangularas, pausicionadas sus la linha verticala de la jonchura⁹. Aquestas carnièras se veson clarament sus la camba del cavalièr de Levís, a drecha de la composicion.

Aqueste escart cronologic de 40 ans convida donc a relativizar la pertinéncia d’aquesta primièra pista d’identificacion.

Amalric IV de Narbona de Talairan e Constància de Levís (v.1360)

Justament, qualques decenias mai tard vèrs 1360, Amalric IV de Narbona de la branca dels barons de Talairan (Talairan, 11), esposava en segondas nòças Constància de Levís, de la branca dels senhors de Leran (Léran, 09)¹⁰. Coma l’anam veire, los Narbona de Talairan avián eles de longa data, un fais de ligams ambe la noblesa de Roergue.

Dins la segonda mitat del sègle XIII, la branca capdeta dels senhors de Talairan s’èra destacada ambe Amalric, filh del vescomte Amalric I^èr e de Filipa d’Andusa. Amalric I^èr de Narbona de Talairan esposèt en 1267, Algaieta, filha del comte Uc IV de Rodés¹¹. Aital, aqueste senhor de la termièra entre Narbonés e Termenés metèt un primièr pè en Roergue. Lor filh, Amalric II devenguèt governador del comtat de Rodés pendent la minoritat del comte Joan I^èr d’Armanhac de 1319 a 1324¹², recebèt lo luòc e mandament d’Agenh (Agen-d’Aveyron, 12)¹³, lo quart de Pradas (Prades-de-Salars, 12)¹⁴ e del Pònt-de-Salars (Pont-de-Salars, 12), una part de Canet (Canet-de-Salars, 12)¹⁵, los vilatges de Belveset (Belvezet, cna de Saint-Léons, 12) e de Puèg Tèstas (Puech Testes, Pont-de-Salars, 12) ambe los dreches de justícia fins a 60 sòus. Aital, los Narbona de Talairan dintrèron completament dins lo ret feudal roergàs.

Lo filh d’Amalric II e de Nada de Clarmont-Lodèva – Amalric III – esposèt d’alhors una dòna de Roergue – Sibilla d’Arpajon – filha del senhor de Calmont (Calmont-de-Plancatge, 12), d’una branca capdeta dels comtes de Rodés. Son eles qu’enfantèron Amalric IV qu’esposèt Constància de Levís vèrs 1360.

Vesèm donc qu’aquesta dralha sembla plan mai pertinenta per temptar d’identificar lo o los comanditaris de nòstras pinturas muralas. Lo fach que las armas de Narbona sián representadas en posicion eminenta dins lo quadrilòb, milita fortament per veire dins aquesta familha la volontat de realizacion d’aqueste decòr monumental, per gardar lo remembre d’una aligança importanta.

Quin ligam ambe l’ostal de Vilafranca ?

Demòra çaquelà de trobar lo ligam entre Amalric IV de Narbona-Talairan e l’ostal de la carrièira Bastida de Vilafranca. D’efièch, los domenis roergasses tenguts per sa familha, centrats suls contrafòrts occidentals de Leveson, apareisson ben alonhats de nòstra bastida reiala. La familha de Narbona apareis d’alhors pas brica dins las Annalas de la vila¹⁶, tanpauc coma la familha de Levís.

Una donada genealogica podriá çaquelà venir dubrir una dralha d’explicacion. D’efièch, segon J.-B. Courcelles¹⁷, Joan d’Arpajon, co-vescomte de Lautrèc (Lautrec, 81) e oncle mairal d’Amalric IV, se maridèt en primièiras nòças abans 1354, amb una cèrta Joana de Morlhon de Sant-Vençan, abans d’esposar Elena de Castelnòu de Montratièr, abans 1358 (veire lo tablèu genealogic çai-sus). Cèrtas, la fenèstra es estrecha e los elements pro teunhes mas podriam téner aquí una ipotèsi digna d’interèst.

Aviam dejà evocat la potença dels senhors de La Valeta de Morlhon de Sant-Vençan a Vilafranca¹⁸, notadament a partir del maridatge de la rica eiretièira Doça de Morlhon ambe Jordan III de La Valeta. Aviam vist coma aqueste senhor aviá fach bastir a sos fraisses una partida de la muralha urbana e una de las torres màgers defendent l’encencha de la vila¹⁹.

Lo maridatge de Joan d’Arpajon ambe Joana durèt donc fòrt pauc de temps e s’acabèt probablament ambe la mòrt d’aquesta dòna, dins de circonstàncias que coneissèm pas. Aqueste senhor auriá pogut çaquelà conservar d’aquesta primièira union d’unes bens dins la bastida, al títol del noviatge de sa defunta molher. Quitament se avèm pas trobat traça de Joan d’Arpajon a Vilafranca, podriá aver un ligam amb aqueste senhor d’Arpajon citat dins las annalas de la vila e qu’obtenguèt la gràcia del deputat dels cònsols, Pèire Polier, vengut en 1364 a Rinhac (Rignac, 12), per encontrar lo Prince de Gallas e refusèt de prestar jurament a la corona d’Anglatèrra ?²⁰. Impossible de o dire sens mai d’elements istorics precises.

Per contra, coma co-vescomte de Lautrèc²¹, Joan d’Arpajon partejava aqueste vescomtat ambe doas brancas de Levís²². Aquesta proximitat feudala ambe los cosins de Constància podriá tanben representar un element de mai per afortir aquesta ipotèsi.

Enfin, coneissèm los rapòrts estreches qu’entretenián dins l’aristocracia cavalieresca, l’avunculus (oncle mairal) e son nebot²³. Aquestas relacions privilegiadas podrián justificar una donacion de Joan d’Arpajon a son nebot Amalric de Narbona d’un ostal urban a Vilafranca, a l’escasença de son maridatge, mes en scena dins un decòr monumental de primièr òrdre.

La frisa d’escuts – una novèla dralha d’identificacion

La frisa d’escuts presenta en dejós de la scena d’ajusta, del fach de son estat de conservacion plan fragmentari, nos ajuda pas talament a situar lo comanditari dins un ret d’aliganças. Coma aviam dejà dich, sols dos escuts èran en partida visibles a l’epòca de la descobèrta del decòr. Çaquelà, la preséncia ara segura d’un Lévis de la mitat del sègle 14 nos mena a identificar potencialament dins l’escut presentant una estela d’aur sus camp de vermelh, coma las armas dels senhors de La Ròcha-de-Renier (La Roche-en-Régnier, 43), aligats dempuèi 1336 a la branca de Levís de Lautrèc²⁴ cosenhors d’aquesta localitat ambe los d’Arpajon.

Aqueste darrièr element podriá donc venir afortir encara las ipotèsis desvolopadas precedentament. Los ligams feudals e familials entre los linhatges de Narbona, Levís, Arpajon e Morlhon de Sant-Vençan, podrián èsser a l’origina de la preséncia d’aqueste decòr, aquí, en Roergue occidental.

Pr’aquò, aqueste faissèl de raprochaments e de suposicions constituís per l’ora una basa ipotetica que demandariá a èsser afortida e apevada sus de recèrcas istoricas mai menimosas a partir notadament de sorgas localas (compés, libre terrièr…) recopadas ambe las donadas genealogicas a disposicion. Pel moment, cal ben avoar nòstra incertitud e esperar que d’elements novèls vendràn un jorn aportar qualques esclarziments a la preséncia d’un senhor de Narbona a Vilafranca de Roergue. Lo decòr de « la femna al falcon » a pas encara liurat totes sos secrets !

Olivièr Daillut-Calvignac

1. http://eraldica-occitana.com/vilafranca-de-roergue-pinturas-muralas/
2. https://chateldetheys.com/medias/ Mercejam bravament lo sénher Le Deschault de Monredon de nos aver endralhat sus aquesta pista de recèrca.
3. En mai del falcon que simbolisa lo sèxe masculin, la preséncia de la lebreta o del conilh tenent una conolha confirma qu’aquestes atributs son clarament de simbòls estacats a la sexualitat e nos convidan a pensar que sèm aquí fàcia a l’evocacion de l’union entre un òme e una femna, probablament a l’escasença d’esposalhas. Sus l’imatge de la « Femna al falcon », veire T. Le Deschault de Monredon, La femme au faucon, in L’image en questions – pour Jean Wirth, coll. Ars Longa n°4, Librairie Droz, Genève, 2013, p.155 et seq.
4. Per la maison de Narbona, M.Berrut, La maison de Narbonne – Une histoire millénaire, C. Lacour éditeur, Nîmes, 1995, que presenta una sintèsi critica de totas las genealogias anterioras, H. de Barrau, Documens historiques et généalogiques sur les familles du Rouergue, Rodez, 1853, T.1, p.352 et seq. que detalha los rapòrts que lo linhatge entretenguèt ambe Roergue. Pels senhors de Levís de Mirapeis, Archives du château de Léran – Inventaire historique et généalogique des documents de la branche de Lévis-Mirepoix, Toulouse, 1909, 4 tomes.
5. M.Berrut, La maison de Narbonne, p.294-295
6. idem p.19.
7. Après lo maridatge en 1232 de Gui de Severac ambe Ricarda, eiretièra d’Ectòr de Panat, cosenhor d’aqueste important castèl. P.Tempère, Fragments d’un discours féodal – Balaguier, Mémoires de la Société des Amis de Villefranche et du Bas-Rouergue, p.136 et seq.
8. Terence Le Deschault de Monredon, Le décor peint de la maison médiévale, Picard, 2015, p.322.
9. C.Mézier, Les 5 chapitres – Encyclopédie de la défense corporelle au Moyen-âge (du Ve au XVe siècle), ed. Crépin-Leblond, 2005, p.358-361, precisa « l’iconographie de l’époque nous les figure comme de petits carrés ou rectangles par deux sur la ligne verticale de jointure ».
10. La datacion possibla d’aqueste eveniment es dedusida de qualques elements genealogics. Amalric III esposèt Sibilla d’Arpajon en 1333 e en segondas nòças Geralda de Son en 1346. Sos dos filhs del primièr lièch, Amalric IV e Arnaud nasquèron doncas entre aquestas doas datas. Amalric IV se maridèt en primièr ambe Joana de Bossagas de quala agèt un filh mòrt jove, abans d’esposar Constància de Levís. Se lo consideram nascut entre 1334 e 1344, son primièr maridatge pòt èsser intervengut entre 1350 e 1360 e son segond pro rapidament entre 1355 e 1365. Aital, podèm prepausar una data circa 1360 per son maridatge ambe Constància.
11. M.Berrut, op. cit. p.156 e Barrau, op. cit. p.353.
12. Barrau, id. p.353, segon Bosc, Mémoires pour servir à l’histoire du Rouergue, 1797.
13. Aqueste domeni fasiá probablament part de la dòt de sa maire Algaieta de Rodés, vist que trobam de Narbona senhors d’Agenh dejà al sègle 13.
14. Ont l’abadiá de Concas aviá una part de la senhoriá, veire P de la Malène, Parcours romans en Rouergue, t.2, p.257.
15. Localitat relevant tanben del comtat de Rodés e de quina la màger part de la senhoriá dirècta aparteniá als Espitalièrs de Las Canabièras que tenián lo vilatge de Canet e lo mas de Frontinh dempuèi 1221. L’abadiá de Concas teniá per sa part lo mas de Conqueta a l’oèst de la comuna. P de la Malène, op cit, t.2, p.256.
16. E. Cabrol, Annales de Villefranche-de-Rouergue, 1860, tome 1.
17. Citat per H. Barrau, Documens…, T.1, p.367.
18. Cf nòstre article precedent http://eraldica-occitana.com/vilafranca-de-roergue-pinturas-muralas/
19. Lo retorn inatendut del linhatge de La Valeta de Morlhon de Sant-Vença dins nòstre camp de recèrcas constituís d’alhors un polit pam-de-nas !
20. ]E. Cabrol, Annales de Villefranche-de-Rouergue, T. 1, p.259-262.
21. Teniá un dotzen del vescomtat eiretat de sa maire Elèna de Lautrèc, d’après Barrau, op. cit. T.1, p.365.
22. La branca de Levís-Lautrèc eissuda del maridatge en 1295 de Philippe de Lévis ambe Beatrix de Lautrèc (Archives du château de Léran – Inventaire historique et généalogique des documents de la branche de Lévis-Mirepoix, Toulouse, 1909, tome 4 p.19) e la branca de Levís-Lagarda eissut de l’union vèrs 1310 de Francés de Levís ambe Elix de Lautrèc (idem p.542).
23. J.-L. Kupper o rampèla, « L’autorité de l’oncle maternel, […] serait donc née d’une impérieuse nécessité : celle d’assurer, non seulement dans la descendance des hommes, mais aussi dans celle des femmes, la survie des biens, des dignités et de la puissance du lignage dont les uns comme les autres étaient issus. », L’oncle maternel et le neveu dans la société du Moyen-Âge, Bull. de l’Académie Royale de Belgique, 2004, 15-7-12, pp.247-262, de legir sus https://www.persee.fr/doc/barb_0001-4133_2004_num_15_7_23661
24. Sus las aliganças entre los Levís e los La Ròcha, veire FRAMOND (M.de) e BOIS (P.), « Les premières générations des Lévis, seigneurs de Roche-en-Régnier (XIVe-XVe siècles). », Cahiers de la Haute-Loire, année 2016, p.37-88.