Vilafranca-de-Roergue, pinturas muralas

En 1986, dins un ostal medieval del centre de la bastida de Vilafranca-de-Roergue, siaguèt descobèrt a l’escasença d’òbras de reabilitacion, un ensemble de pinturas medievalas remarcablas al primièr estatge del bastiment. La Societat Arqueologica de Vilafranca siaguèt prevenguda pels proprietaris e son president Raymond Laurière, venguèt fotografiar aquestes vestigis. Davant l’interèst important d’aquesta òbra, siaguèt decidit dins l’urgéncia de depausar los quatre elements principals que son dempuèi conservats dins las resèrvas del musèu de la vila. Lo sénher Laurière faguèt un compte-rendut d’aquesta descobèrta alprèp de la Societat Arqueologica del Miègjorn de França¹.

Lo decòr conservat èra compausat de tres registres figuratius. Siaguèron pinturats sus un fons blanc semenat de croses rojas cantonadas de punts negres. Coma o veirem, aqueste fons èra anterior a las pinturas qu’anam descriure. En naut, demorava pas que la partida inferiora de dos cavalièrs. De part e d’autra d’un bojal² se podián observar dos autres subjèctes. A esquèrra, una figura femenina coronada que teniá dins sas mans un falcon e una lebreta o conilh, prevesit d’una conolha. A drecha, se debanava una frisa armoriala plan afrabada presentant pas que dos escuts afrabats encara visibles.

Trenta-sièis ans mai tard (2022), a l’escasença de las Setmanas Occitanas del Vilafrancat, organizadas per l’Institut d’Estudis Occitans (IEO), la figura femenina sortiguèt de las resèrvas del musèu per èsser expausada al public dins l’encastre d’un cicle d’expausicion e de conferéncias sus la tematica d’Alienòr d’Aquitània (1122-1204), de quina festejàvem lo 900en anniversari. D’efièch, la femna coronada de la pintura evocava dempuèi sa descobèrta aquesta figura femenina màger de l’Atge-Mejan occitan e europenc, dobla reina de França e d’Anglatèrra, protectora de trobadors e qu’agèt una destinada extraordinària.

A la seguida d’aquestas manifestacions culturalas de granda qualitat, Madòna Chantal Demarest, membre a l’encòp de l’IEO e de la Societat Arqueologica de Vilafranca, faguèt apèl a nos per entamenar de recèrcas eraldicas a partir de las fotòs de Raymond Laurière per tal de ne saber mai sul contèxte e las condicions que vegèron la realizacion d’aqueste decòr.

L’estudi eraldic del decòr

Aqueste estudi prepausa donc una primièra analisi eraldica d’aqueste ensemble màger per l’istòria de l’art medieval a Vilafranca. Esperam que serà seguit de novèlas descobèrtas o identificacions per tal de melhor conéisser las condicions de realizacion d’aqueste decòr, malurosament desaparegut in situ³, mas del mai grand interès. Las ipotèsis que desvoloparem aquí  vòlon donc mai que mai debartassar lo subjècte e dubrir d’eventualas  dralhas de recèrca.

Coma sovent sus las pinturas muralas presentas dins los bastiments civils de l’Atge-Mejan, l’eraldica ten una plaça importanta dins l’ornamentacion. L’ostal de la carrièra Bastida de Vilafranca escapa pas a aquesta tendéncia. Trobam d’armariás sus dos dels tres registres conservats del decòr.

Una scena d’ajustas.

• 

• 

Lo registre superior se compausa de dos cavalièrs afrontats, probablament en situacion d’ajusta. D’efièch, son representats en armas e la posicion de loras cambas e dels pès suls estrius evòca ben una carga a la lança, caracteristica del torneg o de la batalha. Aqueste tèma de l’ajusta es un dels mai costumièrs dins los decòrs pinturats d’ostals medievals⁴ e se desvolopa mai que mai entre lo segond quart del sègle 13 e las annadas 1350. En s’apiejant sus l’observacion de l’armament defensiu dels dos cavalièrs, T. Le Deschault de Monredon a pogut datar aquestas pinturas dels alentorns de 1340-1350⁵. Anam veire que los paragrafes a venir van confirmar aquesta datacion.

Logicament, sol lo cavalièr de drecha, que mòstra son flanc esquèr, presenta un escut de que demòra pas qu’un quart de la susfàcia. I podèm çaquelà ben observar un camp d’aur cargat d’al mens dos cabrions de sable. Aquestes elements eraldics se retròban clarament sus la cobèrta anteriora del caval⁶. Podèm remarcar que l’escut es de forma classica francesa, en oposicion a la punta arredondida, majoritària en eraldica occitana pendent lo sègle 13, e en via d’abandon a partir de 1300.

Lo cavalièr d’esquèrra, de qual vesèm pas l’escut, monta un caval prevesit tanben d’una flaçada d’aparat completament roja, sus quina cap de mòble eraldic es present. Per contra, un quadrilòb central, plaçat entre los dos cavalièrs, enròda un escut pro afrabat de quin lo camp sembla tanben « de vermelh plen », donc sens figura eraldica, coma per rampelar l’escut invisible de l’ajustaire⁷.

Al primièr abòrd, los tres disques negres que se veson sus la partida inferiora d’aqueste escut, pareisson dessenhar de besants d’argent de que la color blanca seriá estada corompuda pel temps o encara de tortèls de sable ⁸. Mas una observacion atentiva mòstra qu’aquestes disques fan pas partida del blason mas son d’elements del decòr anterior de croses rojas cantonadas de tortèls negres⁹ que se veson per transparéncia jos la segonda cocha picturala. Lo blasonament « de vermelh plen » d’aquestas armas sembla donc s’impausar.

Aqueste doble constat nos buta donc a pensar qu’aquestes cavalièrs pòrtan probablament las armas de doas familhas importantas de la nauta aristocracia lengadociana. Seriam efectivament en preséncia d’una ajusta opausant un membre del linhatge dels vescomtes de Narbona que tenián un plen de vermelh e un representent dels senhors de Levís de Mirapeis que portavan un escut « d’aur a tres cabrions de sable ».

Mas alara, cossí explicar la preséncia d’aquestes grands nòbles tan londanhs dins un ostal de la pichòta aristocracia locala vilatona al mièg del sègle 14 ?

Un decòr a la glòria d’un linhatge local ?

Lo contèxte istoric de Vilafranca al mièg del sègle 14 nos pòt endralhar cap a un començament d’explicacion. D’efièch, davant la menaça militària del partit anglés, lo rei de França Philippe de Valois (1293-1328-1350) autorizèt en 1342 la construccion d’una vertadièra muralha, prevesida de torres e de valats a l’entorn de la bastida. Aqueste chantièr costèt a la comunautat la soma considerabla de 24 000 liuras¹⁰.

Lo cap d’una maison nòbla de Roergue occidental, Jordan III de La Valeta, participèt a aqueste esfòrç en fasent bastir entièrament e a sos fraisses, una de las torres principalas¹¹. Aqueste òme aviá esposat vèrs 1325 la rica eiretièira del primièr linhatge del Vilafrancat, Doça de Morlhon de Sant-Venç๲ ambe çò sembla, obligacion de relevar lo nom e las armas d’aquela illustra familha. Aital, la torre prenguèt lo nom de Torre de Sant-Vençà (veire la mapa, torre n°5) coma una marca del prestigi d’aqueste linhatge dins la vila.

Lo linhatge de La Valeta, eissut dels ancians vescomtes de Sant-Antonin (Saint-Antonin, 82), teniá dempuèi lo sègle 12 las modèstas senhoriás del Cusol (Le Cuzoul, 82 Castanet), Sant-Inha e Pervinquièra (Saint-Igne et Pervinquière, 82 Ginals) desmembradas vèrs 1140 del vescomtat familial e teniá son nom d’un castèl tornat bastit a l’entorn de 1180 sus una ròca jocada dins una corba de la ribièira Avairon, en aval de de Sant-Antonin¹³.

Pr’aquò, lo rèire-grand de Jordan III, Pèire de La Valeta, esposèt après 1249 Algaïeta de Levís, filha de Gui de Levís, lo filh del companhon de Montfòrt¹⁴. Aquesta informacion genealogica podriá donc bravament esclarcir la preséncia d’un cavalièr portant las armas de Levís dins un ostal nòble de Vilafranca.

Coma disiam mai naut, la decenia de 1340 de quina es datada la pintura, vegèt Jordan III de La Valeta investir fortament per assegurar una preséncia de son linhatge novelament aligat als Morlhon de Sant Vença, dins la bastida de Vilafranca, en bastissent una granda torre de l’encencha de la vila. La construccion o l’acquesicion d’un ostal urban podriá aver completat avantatjosament aquesta politica del senhor roergàs¹⁵. D’autant mai que, coma l’anam veire, lo programa iconografic causit pel decòr pinturat es pensat coma una exaltacion del linhatge del comanditari.

• 

• 

D’efièch, lo rampèl de l’aligança prestigiosa passada ambe la familha de Levís, que la Crosada Albigesa enaucèt al reng mai naut de la noblesa occitana, participava a renforçar la notorietat del linhatge roergàs. D’aitant mai qu’aqueste cavalièr de Levís, aujòl de La Valeta, es representat participant a una ajusta de tria contra un nòble de reng vescomtal, que pensam èsser probablament Amalric de Narbona, filh capdet del vescomte Amalric 1èr e fondator de la branca de Narbona-Talairan¹⁶.

• 

• 

• 

• 

Aquesta ipotèsi d’identificacion es pro solida perque nòstre Amalric de Narbona-Talairan èra maridat amb Algaïeta de Rodés (1247-1273), filha del comte Uc lo 4en, çò que renfòrça lo ligam possible ambe lo grop aristocratic roergàs. Sabèm que Pèire II de La Valeta fasiá partida dels familiars d’aqueste comte que li aviá fisat la castelaniá de Malavila (Maleville, 12) ¹⁷.

• 

• 

Algaïeta èra donc la filha d’Uc IV e la sòrre del darrièr comte Enric II de Rodés, totes dos grands protectors de trobadors e manteneires de la cultura cortesa occitana. Sabèm qu’aquestes dos princes entretenguèron dins lo darrièr tèrç del sègle 13, la darrièra granda cort occitana dedicada a l’esperit cortés de fin amor, ont los darrièrs trobadors coma Guiraud Riquièr¹⁸, poguèron practicar lor art de trobar¹⁹. Térence Le Deschault de Monredon a mostrat coma la preséncia d’una dòna coronada portant falcon, conil e conolha fasiá del decòr pinturat de Vilafranca un arquetipe de representacion d’una scena cortesa ont l’ajusta teniá una plaça importanta²⁰.

• 

• 

• 

Coma lo podiam crentar, avèm pas capitat de trobar dins las sorgas escrichas istoricas o literàrias, la mendra traça d’una ajusta opausant Amalric de Narbona-Talairan a un senhor de Levís, a la cort dels castèls comtals de Gajas (Gages, 12) o Montrosièrs (Montroziers, 12). Aqueste eveniment, se s’es vertadièrament debanat, podriá èsser estat datat de las decenias 1260-1270²¹.

 Vesèm donc dins nòstre decòr, la volontat del comanditari de metre en scena un de sos ascendents prestigiós, participant a una ajusta entre dos grands senhors, a la cort famosa dels darrièrs comtes de Rodés, qu’entretenguèron las darrièras belugas de l’art occitan del Trobar. La conservacion parciala del decòr permet çaquelà pas d’observar la preséncia de las armas del linhatge de La Valeta, « de vermelh al leon d’aur », qu’auriá permetut de confirmar aquesta identificacion malgrat tot ben probabla.

La frisa d’escuts.

Los estudis sistematics realizats per Térence Le Deschault de Monredon mòstran que las scenas d’ajustas pinturadas dins los ostals medievals a partir de la fin del sègle 13 obesissián a una composicion pro estereotipada. Lo mai sovent, las scenas d’ajustas, pinturadas al capial, èran acompanhada per una frisa d’escut presentant en dejós, las armas dels linhatges aligats dels dos ajustaires e del comanditari²².

A Vilafranca tanben, lo registre inferior situat a drecha del bojal, es constituit d’una succession d’escuts (dos demòran visibles en partida) contenguts dins un debanament de quadrilòbes acostats de figuras d’aucèls e susmontats d’una frisa lineària de flors e petals triangularis roges, encadrats per doas bendas òcras.

Lo primièr escut d’esquèrra es conservat solament sus una pichòta mitat senèstra²³. Son camp es de vermelh e i podèm observar un anelet o una ròda d’aur. Aqueste mòble pareis leugièrament excentrat per rapòrt a l’ais restituit de l’escut mas sembla çaquelà èsser estat la figura centrala de las armariás figuradas. Prepausarem donc coma blasonament parcial « de vermelh a l’anelet o ròda d’aur ».

• 

• 

Aqueste mòble es evidentament pas sens rampelar las figuras parlantas de las armas del Borg de Rodés : « de vermelh a tres ròdas d’aur ». L’eraldista P. Hocquelet pretendiá qu’aquestas armariás èran eissudas directament de las armas primitivas dels comtes de Rodés²⁴. Efectivament, lo sagèl que los cònsols del Borg de Rodés utilizavan en 1275 presentava ben un sol anèl o ròda, acompanhat d’una bordadura ondada²⁵. Calguèt esperar la fin  del sègle 13 (1292 al mens) per veire lo leon leopardat comtal integrar lo camp del sagèl consolari, totjorn enrodat de la bordadura ondada e de las tres ròdas²⁶.

A aquesta epòca çaquelà, lo linhatge dels comtes de Rodés s’èra quasi dejà escantit dins lo dels comtes d’Armanhac ambe lo maridatge en 1298 de Cezélia de Rodés ambe Bernad VI d’Armanhac, mòrts totes dos abans 1320. Fin finala, lo raprochament ambe las armas del Borg de Rodés s’arèsta aquí : pas de bordadura ondada visibla e una ròda unenca. De tot biais, la preséncia d’armas consolàrias rodanesas dins un decòr aristocratic exterior a aquesta vila es mai qu’improbabla.

Sola una evocacion possibla del comtat de Rodés podriá èsser retenguda mas representariá çaquelà una ipotèsi pro fragila estent donat l’emblematica al leon leopardat utilizada pels comtes tre 1226 al mens.

Contunham donc de privilegiar la preséncia aicí d’armas aristocraticas, d’un linhatge pel moment encara non identificat. D’efièch, cap de vestigi eraldic medieval conservat pel Roergue nos mena a sègre una pista satisfasenta per identificar aquestas armas. Lo caractèr generalament parlant d’aqueste mòble dins l’eraldica occitana deu demorar un element a gardar a l’esperit per contunhar las recèrcas²⁷

Lo segond escut es encara mai afrabat e presenta pas mai que l’estrech costat dèstra d’un blason de vermelh portant una estela de 8 rais d’aur o d’argent. La posicion d’aquesta estela en bòrd d’escut daissa pensar qu’èra pas soleta mas probablament associada a d’autres mòbles o estelas, sens que ne posquèssem conéisser lo posicionament sul camp de l’escut. Lo fach que siá plaçada al punt del flanc dèstre podriá menar a imaginar que fasiá benlèu part d’un reng de doas o tres estelas pausadas en faissa o d’una autra composicion amassant mai d’una estela.

Una pista eventuala es estada perseguida dins las armas de la familha de Najac de quina un membre, Guilhèm-Bernad, sagelava en 1227 d’un sagèl equèstre mostrant un escut portant sièis estelas a 8 raias pausadas 2, 1, 2, 1²⁸.

Se aquesta ipotèsi pareis sedusenta del fach de la proximitat geografica e d’una aligança atestada a la fin del sègle 12 entre los linhatges de La Valeta e Najac²⁹, la posicion e la talha de l’estela coma l’abséncia d’una autra estela al bòrd dèstre del cap de l’escut nos empacha de la validar.

Una melhora dralha es d’alhors balhada per l’aligança en primièra nòças (1256) del comte Enric II de Rodés ambe Marquesa dei Bauç (Les Baux-de-Provence, 13), filha de Barral 1èr dei Bauç, vescomte de Marselha que sagelava d’un partit associant l’estela dels Bauç e la crotz de Tolosa³⁰. La figura equèstra d’aqueste personatge de renom es presenta dins las famosas pinturas de la Tor Ferranda a Pèrnas dins la Vauclusa (Pernes-les-Fontaines, 84) descrichas e analisadas per T. Le Deschault de Monredon³¹. I tornam trobar l’associacion de l’estela de 16 rais d’argent abe la crotz ramondenca.

• 

• 

Quitament se aquí, lo pintre a figurat l’estela ambe sonque uèch brancas, aquesta identificacion probabla ven renforçar encara l’ipotèsi d’une representacion d’un torneg a la cort del darrièr comte de Rodés Enric II, dins las annadas 1260. Lo tablèu de las genealogias crosadas dels linhatges evocats mòstra una reala concomitància de gravitacion a l’entorn dels comtes de Rodés de la segonda mitat del sègle 13. Cal esperar que d’autres elements vendràn un jorn apiejar nòstras ipotèsis.

Olivièr Daillut-Calvignac

1. M.S.A.M.F., t. LXIV, p.241 et seq.
2. D’après las observacions que J.Foltran, arqueològ a l’agéncia Hadès, a communicadas a la Societat d’Arqueologia locala, aqueste bojal fasiá partida de la maçonariá d’origina e èra en tot cas, anterior a las pinturas. D’efièch, devinham sus las fotòs los traucs interiors laterals, mainatjats per las pèiras pausadas de cantèl que suportan lo decòr.
3. Coma o disiam, d’unes elements del decòr siaguèron depausats al musèu de la vila mas las cochas picturalas an plan sofèrt e perdut en qualitat, malgrat una campanha de restauracion.
4. L’obratge incontornable sul subjècte de T. Le Deschault de Monredon, Le décor peint de la maison médiévale, Picard, 2015, p.117-135 i consacra d’alhors un estudi aprigondit.
5. obratge citat p.278-279.
6. Aquesta legida es partejada per T. Le Deschault de Monredon, obratge citat, p.322.
7. Aquesta volontat de rampelar sus un escut a despart las armariás forçadament amagadas de l’ajustaire d’esquèrra se tòrna trobar dins d’autres exemples de pinturas muralas d’aquesta epòca veire T. Le Deschault de Monredon, p.123.
8. T. Le Deschault de Monredon, ob. citat p.322, prepausava aquela darrièra ipotèsi, mas de tortèls de sable sus camp de vermelh contravendrián alara a las règlas del blason, çò que nos sembla pas a privilegiar aicí.
9. Veire mai naut.
10. E. Cabrol, Annales de Villefranche de Rouergue,, T.1 p.216-217.
11. P. Hocquellet dins sas Notes sur les familles Valette ou de La Valette en Bas-Rouergue, du 11e au 16e siècle, corregiguèt ambe rason las assercions de La Chesnaye (Dictionnaire de la noblesse, T.XIII, Paris, 1783, p.309 et seq.), seguidas per Barrau (Documens historiques et généalogiques sur les familles du Rouergue, 18, T.2 p.365 et seq. e T.1 p.631 et seq.), que pretendián qu’èra Bernad de La Valeta, filh de Jordan III, qu’aviá bastit aquesta fortificacion.
12. La familha de Morlhon, coneguda dempuèi lo sègle 11, senhorejava sul país abans que son implicacion dins l’eretgia e dins la resisténcia a la Crosada entrainèsse espoliacions e somission a l’avèsque de Rodés.
13. Al luòc-dich Bona (castel de Bona en 1155), Bône, cna de St-Antonin. Aqueste castèl siaguèt abandonat pro rapidament, dins la segonda mitat del sègle 13 ; veire http://www.chateau-fort-manoir-chateau.eu/chateaux-tarn-garonne-chateau-st-antonin-chateau-de-bone.html e https://fr.wikipedia.org/wiki/Saint-Antonin-Noble-Val
14. Aquesta informacion es donada per La Chesnaye d’après l’abat Hugues du Tems, Clergé de France, tòme III, p.190 e represa per Barrau. La genealogia dels Lévis-Mirepoix tirada de l’Inventaire des documents de la branche Lévis-Mirepoix – Archives du château de Léran, tòme III, Tolosa, 1909 menciona pas Algaïeta demèst las filhas de Gui II. Podriá èsser estada una filha bastarda, çò que justificariá l’ipergamia importanta d’aquesta aligança entre los modèstes La Valeta e los potents Levís.
15. Dejà a la fin del sègle 13, Jordan II de La Valeta, grand-paire de Jordan III faguèt bastir dins lo Borg de Rodés un ostalàs nomenat « lo Palais de Valeta » associat a la construccion d’una capèla privada dins la glèisa Sant-Amanç. Aqueste investiment del linhatge a Rodés sembla concomitant de son entrada dins la clientèla dels comtes d’aquesta vila ; La Chesnaye, op. cit. p.312 e Barrau, op. cit. tòme II, p.368.
16. M.Berrut, La maison de Narbonne, une histoire millénaire, ed. Lacour, Nimes, 1995, p.156.
17. La Chesnaye, op. cit. p.311 e Barrau, op. cit. p.367.
18. Trobador originari de Narbona que debutèt d’alhors a la cort dels vescomtes d’aquesta vila.
19. Sus la cort d’Enric II de Rodés qualificada de còps de « dernier cénacle troubadouresque », veire Anglade Joseph, Note sur les derniers troubadours à la cour de Rodez. In Annales du Midi : revue archéologique, historique et philologique de la France méridionale, Tome 23, N°91, 1911. pp. 338-340 e mai recentament Miriam Cabré, Un Catalan à Rodez : la contribution du troubadour Cerverí aux débats ruthénois, in Revue des Langues Romanes, T.CXXI n°2, 2017, p.599-622 que balha de referéncias bibliograficas interessantas.
20. T. Le Deschault de Monredon, La femme au faucon, in L’image en question – hommage à Jean Wirth, coll. Ars Longa n°4, ed.Librairie Droz, 2013, p.160.
21. Las sorgas genealogicas (La Chesnaye e Barrau) son a prene ambe prudéncia. Pèire de La Valeta auriá esposat Algaïeta de Levís en 1249 e lo maridatge d’Amalric de Narbona-Talairan e d’Algaïeta de Rodés (1247-1273) pòt èsser datat dels environs de 1262. Lo comte Enric II de Rodés sembla aver succedat a son paire en 1274, mas a aquesta data, sa sòrre Algaïeta èra dejà defuntada.
22. op. cit. p.121-128.
23. Donc la drecha de l’escut quand l’agacham.
24. Sus aqueste punt que demòra contraversat, veire l’Armorial Général du Rouergue, Cercle Généalogique du Rouergue & Amis du Musée du Rouergue, 2009, T.1 p.135.
25. M.de Framond, Sceaux rouergats du Moyen-âge, A.D. de l’Aveyron, 1982, n°382 e 382bis.
26. Idem Framond n°218 e n°383 e 383bis. Las armas portadas pels comtes de Rodés dempuèi al mens 1226 èran « de vermelh al leon leopardat d’aur a la bordadura ondada d’argent o d’aur», se seguissèm los divèrses sagèls publicats per M. de Framond (n°6, 7, 8, 9, 10 e 10bis) e las colors visiblas sul plafond del decanat de Brioda (Brioude, 43) datable de 1283 (E.de Boos, Le plafond armorié du doyenné de Brioude, in Cahiers de la Haute-Loire, année 1991, p. 129-193 n°54) o encara dins los armorials Le Boucq (BM Valencienne, ms.1025, f°89r), d’Urfé (A.N. ms fr 32753, f°29, vèrs 1380) e Le Blancq (n°663 de l’edicion de M.Popoff, Léopard d’or, 2018.), dins l’escartairat d’Armanhac.
27. Otra las ròdas de Rodés, pensam en particular a l’escut portant una benda cargada de tres ròdas de Guilhèm Rotland, senescal de Roergue entre 1327 e 1346, e a las nombrosas familhas de Molièras, Molin, Molina… qu’utilizèron la ròda (de molin) coma emblèma parlant.
28. Douët d’Arcq n°3024 e Framond n°160.
29. La Chesnaye, op. cit. p.310.
30. Louis Barthélémy, inventaire chronologique et analytique des chartes de la maison de Baux, Marseille, 1882, p.553 d’après Ruffi, Histoire de Marseille, t.2 p.372.
31. Op. cit. p.57et seq.