Biule, castèl e capèla castrala.

A l’escasença del festenal « Vendémias d’Òc » organizat per l’Institut d’Estudis Occitans de Tarn-e-Garona – Antonin Perbòsc, aquesta associacion prepausava una visita comentada en lenga nòstra del castèl de Biule (Bioule, 82), sus la riba d’Avairon. Renat, nòstre guida, presentèt atal l’istòria del bastiment e los elements remarcables que s’i pòdon observar. Ne profitèrem per nos interessar a la frisa d’escuts que acompanha un grand decòr pintrat al sègle 14, dins la capèla castrala dedicada al Sant Salvador.

Lo castèl de Biule

Lo castèl de Biule apareis dins la documentacion en 1160, a l’escasença de donacions faitas al benefici de la glèisa Sant-Pèire de Biule, parròquia primitiva del lòc. Se sabèm pas la data exacta de sa fondacion, podèm dire çaquelà que foguèt bastit per contrarotlar un passatge sus la ribièira Avairon que permetiá la percepcion d’un peatge comercial pels senhors del lòc¹.

La fortificacion primitiva foguèt bastida de pèiras calcàrias que forman encara la basa de l’ensemble de l’edifici, li permetent de resistir a las aigadas pro frequentas de la ribièira vesina. Los elements que demòran d’aqueste ensemble romanic se distingon aisidament dins la massa de teules del castèl. I podèm reconéisser, otra las basas de las muralhas exterioras, los rèstas d’una tor màger carrada al centre de la cort e una travada de la nau de la capèla castrala.

Coneissèm pas l’identitat dels senhors bastidors del sègle 12, ni mai cossí la senhoriá de Biule dintrèt dins lo patrimòni de la familha carcinòla de Cardalhac, originària del ròdol de Fijac (Figeac, 46). La primièra mencion d’un membre d’aqueste linhatge a Biule concernís Bertrand de Cardalhac nomenat dins una senténcia arbitrala datada de l’an 1207.

Aquesta illustra familha, coneguda dempèi la fin del sègle 11, tirava son nom del lòc de Cardalhac (Cardaillac, 46), qu’èra al centre d’una de las mai importantas baronias del Carcin medieval. Dins la primièira mitat del sègle 13, los vesèm tanben implantats sul Causse de Gramat, las vals de Celer e d’Òlt amb una part del vescomtat de Sant-Circ-la-Pòpia (Saint-Cirq-la-Popie, 46). Biule sembla èsser estat a aquesta epòca, lora senhoriá la mai meridionala e excentrada.

La familha de Cardalhac portava d’armas « de vermelh al leon d’argent a l’òrla de 13 besants d’argent » coma se pòt observar sul sagèl del senhor Uc de Cardalhac, datat de l’annada 1243.

Mantunas representacions d’aquestas armas se podián encara observar a la fin del sègle 19 dins los apartaments situats al primièr estatge de l’ala meridionala del castèl, sus un decòr pintrat d’estile Renaissença. Un dessenh d’aquestas pinturas illustrava l’article de P. de Fontenilles consacrat al castèl en 1889². Lo reprodusissèm çai-jos.

Bertrand III de Cardalhac, filh de Uc de qual avèm presentat lo sagèl, balhèt a la comunautat de Biule una carta de costumas lo 21 de junh de 1273, que permetiá l’eleccion annadièira de quatre cònsols. Foguèt senescal del rei d’Anglatèrra en Lemosin, Peiregòrd e Carcin fins a 1261. Èra mòrt en 1277 e daissèt de sa femna Almodis, un filh nomenat Bertrand IV de Cardalhac-Biule.

Aqueste esposèt en primièira nòças³ Comtors, filha del potent vescomte Raimond V de Torena (Turenne, 19).

Es lor filh Bertrand V qu’entreprenguèt entre 1326 e 1335 de grandas òbras per adobar lo castèl e li balhar l’aparéncia que li coneissèm encara uèi. Atal, entre 1326 e 1327 faguèt crompar 24 000 teulas, de fustalha e 1 050 barricas de calç per bastir. En 1333, 92 000 teules s’ajustavan a aquò per la construccion de las parets del castèl que deveniá atal lo signe vesedor de la reussita del linhatge⁴. Los tèxtes reglant la succession d’aqueste senhor, mòrt en 1336, mòstran l’importància dels deutes que daissèt a sos eiretièrs que foguèron obligats de demandar de dispensas reialas per escalonar los remborsaments als creancièrs⁵.

A partir del cadastre del sègle 19, podèm temptar de prepausar un plan del castèl amainatjat a partir del sègle 14⁶.

La capèla castrala

Coma o disiam precedentament, la capèla castrala presenta de partidas romanicas contemporanèas de la fondacion del castèl al sègle 12. Perlongava l’ensemble castral primitiu format del domnon, d’una probabla sala e del sanctuari de quin lo cabèç acabava la fàcia èst.

L’utilizacion successiva dejà relevada de la pèira a l’origina e de teules al moment dels adobaments del sègle 14 nos permet de dire que la capèla presenta mai d’una campanha de construccions e de modificacions.

La travada unenca de la nau fa partida del bastiment primitiu que presentava probablament una segonda travada a l’origina⁷. La reconstruccion del cabèç en teules e l’apichonament de la nau a una sola travada datan de las annadas 1330. Enfin, tres fenèstras foguèron traucadas ulteriorament dins la paret de l’absida, e doas pòrtas dins la nau, amputant una partida del decòr pintrat a l’interior.

Aqueste ensemble remarcable de scenas religiosas dedicadas al cicle de la vida del Crist, es estat estudiat en detalh dins mai d’un article, e per nòstra part, nos contentarem de prepausar aicí sonqu’un primièr estudi de la partida eraldica del decòr.

Lo decòr eraldic pintrat

A l’origina, las pinturas muralas medievalas de la capèla castrala de Biule presentavan probablament un seissantenat d’escuts repartits en tres registres diferents. Uèi, sonque 45 escuts apareisson encara e se pòdon descriure al mens en partida. Pr’aquò, solament 6 escuts d’aqueste ensemble presenton d’armas pro distinctas per èsser blasonadas. Nòstra capacitat d’analisa pòrta donc pas que sus 10% de las armariás pintradas ancianament. A partir de l’esquèma dessenhat per V. Czerniak, prepausam çai-jos una numerotacion dels escuts encara visibles in situ.

Frisa d’escuts superiora (esquinçons)

Un primièr ensemble de 13 a 16 escuts (n°1 a 14) ondrava los esquinçons comprés entre las arcaturas goticas del registre mejan. Aquestes escuts presentan una particularitat que nos pausèt question. Efectivament, los mai aisidament legibles presentan totes la meteissa composicion d’un besant unenc ocupant la màger part del camp de l’escut. Atal, òm diriá qu’aquestes escuts mòstran totes d’armas identicas d’azur per d’unas e de vermelh per las autras, a un besant d’argent.

Mas en espepissant plan, remarcam que las linhas formant los besants son de color ròsa alara que los bòrds dels escuts son dessenhats de negre. Virginie Czerniak faguèt remarcar que las linhas ròsas relevavan del traçar d’origina⁸, preparatòri de la fresca. Podriam donc èsser en preséncia d’un primièr projècte de decòr compausat de disques blancs, recobèrt ulteriorament per d’escuts, o tanben de cèrcles traçats per guidar lo traçar e las proporcions dels escuts a venir. La disparicion de las cochas picturalas superioras auriá pogut metre atal sul meteis plan los disques primitius e los camps colorats dels escuts, donant l’impression falsa d’un besant eraldic central.

Un sol escut d’aquesta frisa presenta encara un motiu eraldic. S’agís del n°8 que ocupa l’esquinçon central a drecha de la representacion de la Vèrge a l’Enfant, sus la paret occidentala. Presenta d’armariás “de vermelh a la crotz voidada, clechada e pometada de 12 pèças d’aur o d’argent, a la bordadura del meteis”.

De primièr abòrd, auriam pogut pensar a la preséncia de las armas de la familha dels Jordan de L’Isla en Gasconha tolosana (L’Isle-Jourdain, 32), linhatge aligat als comtes de Tolosa e conegut per aver portat aquestas armas que figuran dins mai d’un armorial (Le Breton n°126, Bergshammar f°129r n°1902, Coislin-Séguier f°21r, Urfé ms fr 32753 f°28, Clémery F°163v ; los tres darrièrs mencionan pas la bordadura d’aur). Çaquelà, segon nòstras recèrcas, aquestes grands feudals gascons son totalament absents d’aqueste airal carcinòl a l’epòca de la creacion del decòr e semblan pas aver entretengut de rapòrts ni conclut d’aliganças ambe la familha de Cardalhac.

Una autra draia podriá èsser evocada se consideram la crotz e la bordadura coma de metal argent. Podrián alavetz èsser raprochadas de las armas dels vescomtes de Borniquèl, eissuts de Bertrand, bastard del comte Raimond VI de Tolosa. Portavan efectivament una crotz de Tolosa coma remembre d’aquesta descendéncia illegitima mas illustra çaquelà.

Mas aquesta pista d’identificacion demòra çaquelà excessivament fragila, tant per la composicion de l’escut partit que per l’abséncia de vertadièra bordadura plena.

Per contra, un escut exactament semblable es present dins la frisa eraldica ondrant la tor dita de Lautrèc dins l’abadiá de Vièlhmur d’Agot (Vièlmur-sur-Agout, 81), malurosament amagat per una fusta plaçada aquí posteriorament⁹

Aquesta draia d’identificacion pren encara mai de valor quand furgam dins la genealogia dels senhors de Cardalhac-Biule. D’efèit, Bertrand V de Cardalhac, lo senhor bastidor de qual parlèrem mai naut, se maridèt amb Ermengarda, filha del vescomte Sicard VIII de Lautrèc, senhor d’Ambras (Ambres, 81).

Quitament se l’istòria eraldica de las multiplas brancas dels vescomtes de Lautrèc es malaisida d’estudiar¹⁰, estent donat qu’aquestes grands senhors albigés utilizèron conjuntament lo leon e la crotz ramondenca a partir del sègle 13, pensam que l’identificacion d’aqueste escut fa pauc de dobtes.

En mai d’aquò, lo fait qu’aqueste escut siá aquí en posicion eminenta e associat a un decòr consacrat a la Vèrge a l’Enfant, figura màger de la feminitat e de la feconditat a l’Atge-Mejan, confòrta lo ligam que lo comanditari, Bertrand V de Cardalhac, poguèt voler far ambe sa pròpia esposa e descendéncia.

La sola empacha a opausar a aquesta ipotèsi es lo fait que l’utizacion de la crotz ramondenca siá pas clarament atestada dins la branca de Lautrèc-Ambras pendent l’Atge-Mejan¹¹

Frisa d’escuts inferiora

Una segonda frisa d’escuts se pòt observar dins una benda de medalhons que corís tot lo long de las parets de la nau e se perseguís tanben sus la paret en emicicle de l’absida. Aqueste ensemble deviá amassar en tot un quarantenat d’escuts a l’origina. Solament 5 d’entre eles pòdon encara èsser legits, 9 de mai daissan juste devinhar la color de lor camp, 9 autres son tròp fragmentaris per permetre quina interpretacion que siá e enfin 17 an completament desaparegut.

LA PARET SUD

La paret meridionala de la nau consèrva pas qu’un escut legible de camp vermelh. Cap traça de mòble eraldic i apareis clarament. La dubertura posteriora d’una pòrta, ara murada, a fait desaparéisser dempèi dejà longtemps la mitat dels escuts d’origina e quatre autres medalhons se devinhan a pro pena sul demai de la benda.

LA PARET OEST

Lo mur oèst, ont se tròba l’entrada e ont avèm dejà descrit un escut dins lo registre naut, es un dels melhors conservats. Es el tanben que presenta la pintura centrala e mai bèla de l’ensemble, representant la Vèrge a l’Enfant. Quatre dels sièis escuts d’origina son encara visibles.

Lo primièr a esquèrra (n°20) consèrva pas que son camp probablament d’azur, sens cap de mòble aparent. Ambe tan pauc d’elements, tan val dire qu’es inutile de prepausar cap de draia d’identificacion possibla.

Lo segond (n°21) es melhor conservat e presenta un escut d’argent al cap de vermelh qu’avèm pas pogut identificar. Aqueste escut es çaquelà segurament a raprochar d’un autre similar, pintrat dins lo decòr del castèl de L’Arnagòl (Larnagol, 46), datable el tanben del sègle 14¹². Aqueste castèl dependiá a l’epòca dels vescomtes de Calvinhac (Calvignac, 46), vesins del vescomtat de Sant-Circ (Saint-Cirq-la-Popie, 46), detengut en partida per la familha de Cardalhac. Podriá donc aver apartengut a un familiar feudal d’aqueste airal de la val d’Òlt.

Lo tresen (n°22) mòstra pas qu’un camp de vermelh plan. Pr’aquò, podèm pas dire se presentava o pas de mòbles pinturats per dessús. Dins lo cas invèrsa, podriam aver afar a las armariás dels vescomtes de Narbona de qual una branca èra presenta dins lo Roergue vesin a aquesta epòca. Mas res ven pas afortir aquesta ipotèsi ben fragila.

Enfin, lo quatren escut (n°23) es pintrat d’un faissat d’argent e d’azur de 8 pèças. Aqueste tanpauc s’es averat impossible a identificar per ara.

Senhalarem per acabar amb aquesta paret, la preséncia d’un grafiti eraldic sus la partida baissa del decòr de marbre fals. D’efèit, i trobam maladreitament gravat, un escut presentant un cap cargat de tres bendas e un mòble eraldic central malaisit a identificar segurament mas semblant benlèu un ròc.

LA PARET NÒRD

La paret nòrd de la nau foguèt ela tanben traucada d’una pòrta modèrna e cobèrta sus sa partida baissa d’un crespit gris que faguèron desaparéisser quasi completament l’ensemble dels medalhons. Ne demòra pas qu’un o dos de visibles, sens que s’i pòsca devinhar los escuts.

L’ABSIDA

Enfin, dins l’absida, la benda de medalhons eraldics se perseguís e presenta 19 autres escuts, en granda partida mutilats per la dubertura de tres fenèstras. Qualques unes se pòdon çaquelà legir o interpretar.

En partent del nòrd, lo primièr escut mòstra pas mai que son camp d’azur. Lo segond presenta pas que sa punta de vermelh. Los dos seguents presentan pas qu’una siloèta blanca.

Lo cinquen escut (n°32), totjorn en partent del nòrd, es sens contèsta lo mai clar e lo mai interessant. Es pintrat d’azur al cap encaissat d’argent, çò que correspond a las armas de la familha de Montaut d’Agenés (Montaut, 47), senhors de Moissídan de Peiregòrd (Mussidan, 24).

Los senhors pro paucs coneguts¹³ de Montaut d’Agenés semblan èsser estats plan poderoses fins al sègle 13. Lora baronia, situada  a las termièras d’Agenés e de Peiregòrd, se seriá espandida a l’entorn de lor important castèl de quin demòra pas que de fèbles vestigis a Montaut-lo-Jove (Montaut-le-Jeune, 47). Aquestes domenis cobrissián probablament una bona partida dels territòris ont foguèron fondadas per  Alphonse de Poitiers, las bastidas reialas de Castilhonés (Castillonès, 47), Vilareal (Villeréal, 47), Montflanquin (Monflanquin, 47), Sant-Pastor (Saint-Pastour, 47)¹⁴. La senhoriá de Cancon(Cancon, 47) sembla aver apartenguda tanben a l’orbita de la baronia de Montaut, al mens a l’origina¹⁵.

Loras armas son conegudas dempèi lo començament del sègle 13, mercés al sagèl de Raimond de Montaut, senhor d’Agenés, que se sometèt a Simon de Montfort en 1214 (Douët d’Arcq n°2874).

Sabèm pas precisament a quina escasença acquesiguèron la baronia perigordina de Moissídan, mas se faguèt benlèu al moment ont la familha de Castilhon (Castillon-la-Bataille, 33) relevèt lo nom e las armas dels Montaut, après lo maridatge d’un cabdèt, Guilhèm Amanieu de Castilhon, ambe Matha de Montaut, abans 1280. Es donc ambe la mencion « Ceulx de Monsidan » que podèm observar loras armas en color dins l’armorial Le Bouvier al f°117v.

La rèire-felena de Matha e Guilhèm-Amanieu, Jacmeta, esposèt vèrs 1370 Guilhèm de Cardalhac, felen del senhor Bertrand V de Cardalhac a qual devèm los adobaments del castèl abans sa mòrt en 1336.

Atal, la pintura d’aqueste escut seriá posteriora d’un trentenat d’annadas a la realizacion del decòr principal, çò que podriá acreditar l’ipotèsi d’una practica d’actualizacion eraldica a flor e a mesura de las novèlas aliganças nogadas pel linhatge. Se tal èra lo cas, aquò podriá en partida explicar la preséncia importanta d’escuts de camps blancs, demorats en espèra d’un blasonament.

L’escut n°33 sembla aver portat 4 faissas o un faissat, mas son estat d’escafament es tal que las colors son impossiblas a determinar ambe certitud, empachant tota tentativa solida d’identificacion¹⁶.

Seguisson sièis escuts totalament impossibles a interpretar. L’escut n°40, el tanben dins un plan marrit estat, a pogut presentar una faissa de vermelh sus camp d’argent. Lo seguent (n°41) mòstra pas mai qu’un camp de vermelh. Enfin, la fin de la frisa es tròp mutilada per aver quin interèst que siá per nòstre estudi.

Per acabar ambe l’absida, senhalarem la preséncia d’una listra funerària modèrna ondrant una nicha ogivala traucada dins la partida nòrd. L’escut que l’acompanha foguèt malurosament totalament escafat e presenta pas qu’una siloèta blanca.

La sala del sègle 16

Per acabar nòstra visita del castèl de Biule, presentarem las pinturas remarcablas presentas al plan-pè del bastiment bèl situat al sud-èst de la capèla. Aquesta extencion deguèt aculhir l’aula senhoriala a partir del sègle 16. Un ric decòr pinturat i foguèt donc realizat a l’entorn de la tematica dels Nòu Pros. Malgrat la deterioracion avançada de l’ensemble, d’unas figuras de cavalièrs pòdon encara èsser admiradas.

Olivier Daillut-Calvignac

1. Aquestas informacions sus las originas de la localitat de Biule son tiradas de l’article de V. Czerniak, Les peintures murales du château de Bioule, paregut dins lo Bulletin de la Société archéologique et historique de Tarn-et-Garonne 2003, p.7 et seq., que faguèt lo punt a partir de las recèrcas anterioras en recampant totas las donadas istoricas a posita.
2. P. de Fontenilles, Description sommaire du château et de la chapelle de Bioule ainsi que leurs peintures, Bulletin archéologique et historique de la Société archéologique de Tarn-et-Garonne, 1889, p.113-122.
3. Lora union foguèt rompuda per rason de consanguinitat. Bertrand prenguèt coma segonda femna Alix de Pèira, sortida d’un grand linhatge gavaldanés.
4. Aquestas informacions precisas sus las despensas faitas a aquesta escasença son conegudas mercés a las transcripcions dels libres de comptes senhorials, faitas per Edouard Forestié a la fin del sègle 19. Aquestes registres son ara en granda partida desapareguts. E. Forestié, « La dépense journalière d’un château quercynois au XIVe siècle », Bulletin de la Société archéologique de Tarn-et-Garonne, 1896, Tome XXIV, p.150-171.
5. V. Czerniak, op. cit. p.9.
6. Aqueste plan tòrna prene en granda partida los elements dejà publicats per R.Chabbert, « Le château de Bioule », Bulletin de la Société archéologique de Tarn-et-Garonne, 1988, p.31-52.
7. Los vestigis de las parets de pèira calcària d’aquesta segonda travada primitiva se pòdon observar sul costat exterior nòrd de l’edifici.
8. op. Cit. p.16
9. Veire l’estudi fait per P. Cabau dins Mélanie Chaillou (dir.), La tour des Lautrec à Vielmur-sur-Agout – Tarn, Rapport final d’opération, vol.1, Hades, 2014, p.101-103.
10. Nòstras recèrcas sul subjècte donaràn lòc a un article a venir.
11. Dins aquesta branca, lo sagèl de Sicard VIII, paire d’Ermengarda portava un leon (Douët d’Arcq n°757, 1303), tan coma l’ataüc d’Archambaud, avèsque de La Vaur e de Chalon en Champagne (+1389), nebot de la meteissa Ermengarda. Çaquelà, Loís de Voisins d’Ambras, eiretièr d’aquesta branca portava ben en 1578 un escartairat del leon e de la crotz ramondenca dels Lautrèc, ambe l’escut de Voisins en abisme (Clairembault n°9599).
12. T. Le Deschault de Monredon, Découverte d’un décor peint héraldique du XIVe siècle au château de Larnagol (Lot, Patrimoines du Sud, n°18, 2023.
13. Dins l’article que lor consacrèt, Benaben regreta la disparicion complèta dels archius del castèl de Montaut al començament del sègle 19. Benaben, Montaut, Revue de l’Agenais et des provinces du Sud-Ouest, 1913, p.171
14. idem, p.174.
15. Lucien Massip, La ville et les seigneurs de Cancon, en Agenais (suite), Revue de l’Agenais et des provinces du Sud-Ouest, 1889, p.172.
16. Una ipotèsi podriá èsser facha çaquelà en vesent aquí un escut a las armas de la familha de Balaguièr (Balaguier d’Olt, 12), influenta dins la val d’Òlt entre Carcin e Roergue pendent l’Atge-Mejan. Portavan d’aur a tres faissas de vermelh.