Ibòs, Bigòrra, Gasconha
Lo vilatge d’Ibòs (Ibos, 65) situat a qualques quilomètres a l’oèst de Tarba fasiá part de las ricas senhoriás dirèctas que los comtes de Bigòrra tenián dins la plana d’Ador. Èra una borgada importanta e plan poblada ambe 220 familhas atestadas en 1311. Los comtes de Bigòrra i tenián una sala.
Alavètz, aqueste domèni seguèt las destinadas bolegantas del comtat bigordan a partir de la crisi de succession entamenada après la mòrt de la comtessa Peirona en 1251.
La primièra crisi de succession de Bigòrra.
Nascuda en 1186, Peirona èra l’eiritièra de la vièlha dinastia dels comtes de Bigòrra atestada dempuèi la debuta del sègle 10. Lo linhatge èra dejà tombat mantuns còps en conolha e èra estat relevat successivament pels linhatges de Fois, de Biarn, de Marsan e enfin de Comenge a la fin del sègle 12. Atal, Peirona èra filha del comte Bernad IV de Comenge e d’Estevena de Bigòrra1. Sa posicion d’eiritièra d’un domèni important al mièg de la zòna pirenenca atirèt las cobesenças e la menèt a èsser maridada cinc còps, çò que compliquèt grevament los affars de sa succession.
Foguèt maridada a dotze ans ambe Gaston VI de Montcada, vescomte de Biarn que moriguèt en 1214. Puèi ambe Nuño-Sancho, cosin de Pèire II d’Aragon. Mas a fòrça de manòbras diplomaticas e ambe lo sosten dels prelats gascons, Simon de Montfòrt, alara mèstre del comtat de Tolosa, faguèt anullar aquesta union e la maridèt de fòrça ambe son filh Gui de Montfòrt lo 6 de novembre de 12162.
Montfòrt obtenguèt pas çaquelà la somission de tot lo comtat bigordan, coma nos apren la « Canso ».
« E’l coms [de Montfòrt] venc en Bigorra, on a’l filh molherat ;
E donec li la terra, mas no tot lo comtat
Que de la part del Gave li an si escornat
Que del castel de Lorda no receup poestat. »
(Canso XXVI laissa 180)
Cal dire que Peirona aviá de per abans signat un tractat d’aligança ambe lo novèl vescomte de Biarn, Guilhèm-Raimon de Montcada, fraire de son primièr marit. Aqueste e Nuño-Sancho, lo segond marit forabandit, s’aliguèron doncas e se clavèron dins lo potent castèl de Lorda, interdisent l’accès del sud del comtat als Francimands en resistent al sètge menat per Simon de Montfòrt pendent l’ivèrn de 12163.
Gui de Montfòrt foguèt tuat al sètge de Castèlnau d’Arri (Castelnaudary, 11) lo 20 de julhet de 1220, siá mens de quatre ans après las nòças. D’aquesta union nasquèron çaquelà doas dròllas. L’ainada, Aliç, se maridèt ambe Jordan III de Chabanès (Chabanais, 16). Aquesta aligança londanha d’Aliç en tèrras lemosinas, es probablament a raprochar ambe lo cinquen maridatge, en 1228, de sa maire Peirona ambe Boson de Mathan (Matha, 17), membre d’un linhatge parent ambe los senhors de Chabanès. Aliç e Jordan agèron a lor torn tres enfants Esquivat, Jordan e Laura4.
Origina de las armariás de Bigòrra
Segon lo testament de sa grand-maire Peirona, Esquivat devenguèt comte de Bigòrra en 1251. Es aital qu’es nomenat dins lo Ròtle d’armas Bigòt5 presentant los escuts dels cavalièrs que prenguèron part a la cavalcada del comte d’Anjou en Hainaut en 1254. Lo blasonament en lenga picarda ditz :
Li Quens de Bigorre
« L’escut d’or a II lions de gueules passans coronés d’argent » de Limoxin.
Son aquestas armas als leons passants, mas sens las coronas d’argent, que tornam trobar sus son sagèl apendut a un acte de 1274.
Aquestas armas dels senhors lemosins de Chabanès devenguèron atal las armariás tradicionalas de Bigòrra que foguèron utilizadas dins los sègles seguents e fins ara. Cal dire que cap de traça d’eventualas armariás anterioras de la dinastia Bigordana es presenta dins las sorgas, quitament medievalas.
La segonda crisi de succession de Bigòrra
Aquesta succession als depends dels biarneses, menèt a una guèrra entre Esquivat e Gaston VII de Moncada dins las annadas 1254-1256. Ibòs, qu’èra situat a la termièra entre los dos paisses patiguèt d’aqueste conflicte.
Lo testament de Peirona precisava que, se Esquivat morissiá sens enfant, lo comtat aniriá a Matha, darrièra filha que la comtessa aviá aguda de Boson de Mathan. Aquesta Matha aviá esposat Gaston VII de Montcada, vescomte de Biarn e adversari d’Esquivat. Matha e Gaston agèron amassa una filha sonada Constància.
Quand Esquivat moriguèt sens descendéncia en 1283, designèt sa sòrre Laura coma eiritièra, contradisent atal las volontats de sa grand-maire. Los Biarneses reagiguèron sul pic e Gaston VII, alara veus de Matha, menèt sa filha Constància a Tarba per recebre l’omenatge de la noblèssa bigordana lo 1èr de setembre de 1283. De son costat en recèrca de sosten, Laura de Chabanès faguèt omenatge del comtat al rei d’Anglatèrra que lo metèt jos sequèstre.
Aquesta situacion èra dejà atal plan embolhada quand quatre autres pretendents se presentèron per la succession.
Demèst aqueles se trobava una concurrenta de talha : Joana de Navarra, femna del redobtable rei de França Philippe le Bel. Aquesta se disiá legatària d’un pretendut drech de sobeiranetat sul comtat que la glèisa del Puèi-de-Velai (Puy-en-Velay, 43) aviá recebut del comte Bernad III en 1062 ! Èra pro per que son reial marit joguèsse lo torn de fòrça de metre a son torn lo comtat jos sequèstre e de ne prene possession, al nom de sa femna. Los autres pretendents foguèron debotats sus òrdre del rei de França pel Parlament de París !
A la mòrt de Joana, lor filh Louis le Hutin prenguèt lo títol de rei de Navarra e comte de Bigòrra. Quand succedèt a son paire sul tròn de França en 1314, son fraire cabdèt, lo futur Charles le Bel recebèt lo comtat de Bigòrra a son torn en apanatge. Atal, lo comtat dintrèt dins los domènis capecians e demorèt jos sequèstre fins a 1360.
En 1342, Philippe VI de Valois, rei de França e regent del comtat de Bigòrra, fondèt una collegiala dins la glèisa parroquiala d’Ibòs. Podèm pensar que foguèt un mejan per el d’afortir l’autoritat reiala encara fragila dins lo país e de s’assegurar un relai eclesiastic fàcia a l’avescat de Tarba tengut per l’aristocracia locala jutjada pauc segura.
Un collègi d’un quinzenat de canonges s’installèt donc aquí e se metèt jos la règla de Sant Augustin. La collegiala foguèt alara plaçada al cap d’un archipreirat cobrent un grand airal a l’oèst del diocèsi. D’òbras plan importantas foguèron lançadas e durèron tota la segonda mitat del sègle 14, balhant a la collegiala d’Ibòs aqueste aire de fortalesa engravada al mièg de la plana, que podèm observar d’uèi.
D’efièch, l’edifici es fortificat ambe un campanal e una absida bastits coma de torres de defensa, una nau e de contra-fòrts prevesits de fenestrons defensius. Cal dire que Bigòrra coneguèt a partir de 1360 totes los malastres ligats a la Guèrra de Cent Ans. Coma l’avèm dejà mencionat, Ibòs fasiá tanben fàcia al vescomtat de Biarn, puslèu ostil als capecians, e entreteniá de relacions conflictualas ambe lo vilatge biarnés vesin de Pontac (Pontacq, 64), en particular per rapòrt als dreches de pasturas sul platèu de Gèr (Ger, 64).
L’interior de la collegiala
La clau de volta de l’absida consèrva lo remembre d’aquesta fondacion reiala. Un personatge portant l’aumussa dels canonges e que podriá representar Sant Laurenç, es enrodat de dos escuts penjats pels guinsals e pinturats.
Lo primièr pòrta un « escartairat d’azur a doas faissas acorcidas d’argent (o d’aur) e de sinòple (o puslèu d’aur ?) plen, a la crotz d’aur brocanta sus l’escartairat ». Aquestas armas son pas sens nos rampelar las armariás comunalas de la vila d’Ibòs de que parlarem mai bas.
Lo segond escut pòrta las armas dels reis de França « d’azur semenat de flordalisses d’aur », que portava donc lo fondator de la collegiala, Philippe VI de Valois.
Sus las claus de voltas de la nau trobam encara dos escuts. Lo primièr sembla pas portar d’armas vertadièras e i podèm sonque remarcar una bordadura joslinhada. Aqueste escut èra benlèu ancianament pinturat, mas la pista d’un plen a bordadura, coma lo de las armas dels vescomtes de Coserans, deu pas èsser escartada.
Lo segond pòrta çò que sembla èsser las armas de la vila d’Ibòs, benlèu dins una version anciana. D’efièch, la vila d’Ibòs pòrta las armas seguentas : » Escartairat als 1 e 4, d’azur a la letra i majuscula d’aur, als 2 e 3 de vermelh a la letra i majuscula d’aur, a la crotz d’aur brocanta sus l’escartairat ». Aicí, las colors figuran pas sus l’escut e a l’escartairat es ajustada una bordadura. Pr’aquò, fa pas de dobte que s’agís de las meteissas armas. Seriá donc un testimòni pro ancian d’aquestas armas municipalas.
Sabèm que la comunautat d’Ibòs utilizava un sagèl tre 1311. Aqueste sagèl figurava sul tractat de patz « sober lo tribalh e guerre qui ere enter los homes soberdits de Pontag de une part, eus homes d’Ivos d’autre part » signat « en presentie deu soberdit mosenher lo senescauc de Begorre » coma l’indica la carta redigida en gascon medieval6. Aqueste conflicte ambe lo vilatge biarnés vesin, que tocava coma l’avèm dich los dreches de pastura sul Platèu de Gèr, datava benlèu de la guèrra de 1254-1256 entre Esquivat de Bigòrra e lo vescomte de Bearn. Malurosament, aqueste sagèl es pas estat conservat e sabèm pas se presentava una figuracion eraldica.
Las armas de la vila son presentas al fronton de l’ostal de comuna e sul monument dels mòrts de las doas Guèrras Mondialas.
A l’ora d’ara, la comuna utiliza totjorn aqueste simbòl eraldic per sa comunicacion.
Olivièr Daillut-Calvignac
- Veire C.Higounet, Le comté de Comminges de ses origines à son annexion à la couronne, Privat 1949, reed. L’Adret 1984, p.74-75.
- Higounet, op. cit. p.100 e M. Roquebert, L’épopée cathare T.3 Le lys et la croix, Privat 1986, p.49-50.
- Roquebert, op. cit. p.50-51.
- Sus tot aquò, veire M.Berthe, Le comté de Bigorre un milieu rural au bas Moyen-Âge, SEVPEN 1976, p.15 a 17.
- BNF ms fr 18648, n°44 publicat per R.Nussard, Documents d’héraldique médiévale, ed. Le léopard d’or, 1985.
- P. Lorber, Traité de paix signé entre les communauté d’Ibos et de Pontacq (1311), in VIe congrès de l’Union historique et archéologique du sud-ouest, Tarbes 1914, p.188
