Istòria eraldica deths comtes de Comenge – branca de Comenge d’Aspèth

Eth còmte Dodon, dit Bernat III de Comenge (còmte de 1153 a 1176)¹ avèc tres hilhs dera sua hemna Laurença, hilha deth còmte Anfós Jordan de Tolosa. Ath mes de mai de 1176, que decidèc de deishar eth sègle entà’s hèr cavalièr deth Temple de Montsaunés (Montsaunès, 31). Qu’avíam vist en coma aquera conversion hoc ça’m par ara origina deth ajust d’ua crotz patada de vermelh, inspirada dera templèra, aras armas originalas dera maison de Comenge².

Eth son hilh ainat que’u succedèc ath cap deth comtat jos eth nom de Bernad IV. Eth capdèth Guiu, qu’arrecebèc era senhoria deth Savés que s’espandia sus un vintenat de quilomètres, entre Montpesat (Montpézat, 32) et Senta Fe de Peirolièras (Sainte-Foy-de-Peyrolières, 31). Enfin Fortanèr, qu’esposèc era eretèra dera gran familha d’Aspèth, que tenguia ua deras principalas baronias de Comenge³. Non coneguem malerosament pas eth nom d’aquera hemna.

Fortanèr de Comenge d’Aspèth e eths sues hilhs

Fortanèr qu’apareish en cartulari de Montsaunés après 1180. Coma ac avem dit, que’s maridèc dambe era hilha eretèra d’Arnaud-Raimond II d’Aspèth, mòrt probablament ara tresau crosada (1189-1192)⁴. Qu’averen au mens tres hilhs : Arnaud-Raimond, Raimond-At e Rogèr⁵.

Que participèren totes tres ara guèrra d’arresisténcia contra eths crosats de Simon de Montfòrt e après contra eth arrei de França.

Qu’ei atau que trobam en seteme de 1217 Raimond At qu’entra laguens Tolosa dambe eth son oncle Bernat IV de Comenge e era armada deth còmte Raimond VI de Tolosa (Canso, XXVII, còbla 183).

Eth son joen frair Rogèr que hèva partida dera avant-guarda deth òst deth còmte Raimond VI e que participèc ath combat dera Sauvetat (Cna Sent-Julian-de-Garona, Saint-Julien-sur-Garonne, 31) contra eths crosats de Jòris, un lòctenent de Montfòrt (Canso, XXVI, còbla s 181 e 182). Que i tuèc eth cavalièr crosat Ainart dera Becha qu’avem pas podut identificar. Que’s hec gahar enes meses après, qu’ei mencionat coma presoèr en 1218, quan eth son frair Raimond-At e eth son cosin, eth joen Bernat de Comenge, perseguian era tropa deth madeish Jòris (Canso, XXXVII, còbla  209).

Eth son frair ainat, Arnaud-Raimond, que participèc eth, ara defensa d’ua barbacana, pendent eth sièti de Tolosa de 1219 (Canso, XL, còbla  214).

Qu’ei justament un passatge dera Canso dera Crosada qu’evòca peth prumèr còp eras armas d’Aspèth (Canso, XXXVII, còbla  209, linhas 84-87). Eth autor que i menciona eras armas deths principaus cavalièrs deth òst de Comenge, lançat ara perseguida deth crosat Jòris pendent eth estiu de 1218.

« E cant li Frances viron los senhals esclarzitz

E la crotz e la penche el taur e la berbitz

E las autras ensenhas dels baros enarditz

E las bonas companhas, que los an perseguitz… »

Ath demèst, que i arreconeguem era crotz de Comenge, portada per Bernat, eth hilh deth còmte, coma eth marret d’Espan de Lomanha⁶, cambiat en berbitz (oelha) entara rima⁷, e eth pienta (penche) d’Inard de Poentis[/efn_note]Eras armas allusivas d’aqueth senhor que son conegudas per un sagèth conservat ath musèu Paul Dupuy de Tolosa.[/efn_note]. Deth taure que cita eth autor entà respectar eth nombre de pès deth son vèrs, ja deu èster interpretat ath son torn coma ua deras vacas d’Aspèth qu’apareish atau tanlèu 1218 enas honts escritas.

Arnaud-Raimond, eth ainat, qu’èra senhor d’Aspèth e que’s moric après 1257. Eth musèu Paul Dupuy de Tolosa que sauva peras suas arresèrvas era mèrca deth son sagèth equèstre que mòstra un escut miei-partit de Comenge e de duas vacas passantas. Ena segona mentat deth sègle 19, era matriça d’aqueth sagèth qu’èra aparentament conservada en ostau dera comuna d’Aspèth, abans de desaparéisher. Era mèrca de cera arroja que’n demòra qu’ei mencionada ara fin deth sègle 19 peth istorian locau F. Périssé ⁸. Eth analisi eraldic que propòsa aqueth autor ara fin deth son article qu’ei malerosament erronèa e que va participar a confóner eras vacas deths prumèrs senhors d’Aspèth dambe eras deths vescòmtes de Biarn. Aquera error que serà arrepresa per J. Roman e passada en usatge, maugrat era preséncia deras armas autenticas d’Aspèth « d’aur a duas vacas passantas de sable » per mantuns armoriaus medievaus, coma ac vam véder mès lonh.

Diferentas brancas deth linhatge

Coma ac diguíam mès ensús, ath començament deth sègle 13, eths tres hilhs de Fortanèr de Comenge que fondèren tres brancas diferentas de Comenge-Aspèth. Eths capdèths qu’arrecebèren eths domènis eths mes extremats.

Atau Rogèr qu’arrecebèc eths territòris dera ribèra de Garona ath entorn de Berat (Bérat, 31) dambe eths vilatges de Sent-Helix (Saint-Elix-le-Château, 31), Sent-Miquèu (Saint-Michel, 31), Mauran (Mauran, 31) e ua partida de Casèras (Cazères, 31). Aqueres domènis eparricades en comtat de baish que venguian probablament deth apanatge deth son pair Fortanièr e qu’arrelevavan deth comtat de Tolosa⁹.

Raimond-At, eth, qu’eretèc dera baronia orientala de Prat (Prat-Bonrepaux, 09), destacada deths domènis ancians deth linhatge mairau dambe Bèthhag (Betchat, 09), Bagert (Bagert, 09), Mauvedin (Mauvezin-de-Prat, 09), Castanheda (Castagnède, 31), Hins (His, 31) e Marsolans (Marsoulas, 31) en Conserans. Eth son hilh Raimond-At que fondèc en 1273 ath còr d’aqueth territòri, Era Bastida (La Bastide-du-Salat, 09)¹⁰.

Deth son costat, eth ainat Arnaud-Raimond, que portava eth arrèr-nom linhatgèr, que contunhèc era branca ainada deths senhors d’Aspèth. Eth castèth d’Aspèth¹¹, que senhorejava ua baronia plan espandida dera vath dera Garona ath nòrd dambe eth fiu de Poentis d’Inard (Pointis-Inard, 31), dinc a Portèth d’Aspèth (Portet-d’Aspet, 31) ath sud, e d’Aspèth ath Ponent dinc aras pòrtas de Sent Líser (Saint-Lizier, 09) ath Levant¹².

Que seguièm era linhada dinc ath començament deth sègle 15 sense poder establir filiacions siguras entre eths Arnaud, Bernat o Rogèr que’s seguissen enas honts escritas. Que cau demorar era segonda mentat deth sègle 14 entà començar de véder un bricalh mès clar ena genealogia dambe Raimond-Arnaud qu’esposèc, abans 1350, Barrava de Mirapeish, eretèra d’ua familha de Biarn (Mirepeix, 64). Eth son hilh Bernat qu’esposèc ua cèrta Sibilla e qu’averen un hilh nomiat Rogèr e ua hilha aperada Barrava, coma sa gran-mair.

Maugrat aquera aligança biarnesa, eths senhors d’Aspèth que seguièren naturalament eth còmte de Comenge en partit deth còmte Joan 1èr d’Armanhac ena guèrra contra eth còmte de Foish-Biarn, Gaston Fèbus. Rogèr d’Aspèth que hec partida deths nombroses cavalièrs deth partit d’Armanhac que horen hètes presoèrs pendent era batalha de Launac (Launac, 31), eth 5 de deceme de 1362¹³. Rogèr que’s moric pro joen ça’m par e sense descendéncia coma vedem en 1383, era sua sòr Barrava, titolada Dòna d’Aspèth, dar ua carta de costumas ara vila. Barrava que hoc activa ath cap dera baronia dinc a 1403.

Era arribada dera maison de Coarrasa a Aspèth

Non sabem pas eras circonstàncias qu’amièren era familha de Coarrasa a eretar dera baronia d’Aspèth. Ena segonda mentat deth sègle 13 dejà, eth linhatge biarnés que s’èra implantat en Comenge en aquesir ua part dera senhoria de Pugulhan (Péguilhan, 31)¹⁴, probablament ara ocasion de ua aligança dambe eths barons de Montpesat (Montpezat, cne de Saint-Martory, 31).

En 1291, Raimond-Arnaud de Coarrasa qu’ei mencionat coma senhor de Berat, pròva qu’ua prumèra aligança ja s’èra nudada dambe eths Comenge d’Aspèth dera branca capdeta de Berat. D’Alhurs Charles Higounet n’estrema pas era ipotèsi d’un relevament dera branca de Berat per Raimond-Arnaud¹⁵.

Era proximitat geografica deras localitats vesias de Coarrasa (Coarraze, 64) e de Mirapeish (Mirepeix, 64) dera quau eths Comenge-Aspèth èran senhors dempús eras annadas 1350, qu’ahòrta encara era ipotèsi d’ua aligança entram eras duas familhas qu’auria malerosament pas deishat nada traça ena documentacion. Tanplan uns documents qu’engatjan a véder en linhatge de Mirapeish ua branca capdeta deths Coarrasa¹⁶.

Tostemps, eth 4 de gèr de 1403, Raimond-Arnaud I^èr de Coarrasa qu’apareish coma senhor d’Aspèth e procurator de Barrava, dòna d’Aspèth e de Mirapeish, entà confirmar eras costumas de 1383 e ajustà’i quauques articles. E donc, aquò que vòu díguer que Barrava èra encara en vita e que Raimond-Arnaud èra eth son eretèr designat.

Aqueth personatge qu’èra un deths senhors eths mès poderoses de Biarn, pròishi deth còmte Gaston Fèbus abans era sua mòrt e ligat a totes eths eveniments guerrèrs e politics que toquèren eths còmtes de Foish-Biarn.

Eth sagèth de Raimond-Arnaud I^èr de Coarrasa qu’ei junt a ua quitança datada deth 15 d’octobre de 1406¹⁷. Que presenta eras navèras armas de Raimond-Arnaud coma senhor d’Aspèth. De hèt, que presenta un escartairat deth aneret (o mèslèu era ròda de molin?) dera familha de Coarrasa¹⁸ e deth miei-partit de Comenge e d’Aspèth, estudiat aciu-devant.

Aquera navèra dominacion biarnesa qu’apareish tanben en escut present sus era clau de vòuta dera actuala sacristia dera glèisa d’Aspèth.

Quauquas honts que pretenguen qu’eras armas deths senhors de Coarrasa qu’èran d’aur a duas oelhas passantas de sinòple »¹⁹. Quauques autors que las arreconeguèren enas bèstias associadas en miei-partit aras armas de Comenge, que figuran ena clau de vòuta d’Aspèth. Pr’aquò, ara nòsta coneishença, cap de hont autentica non acredita eth usatge de oelhas enas armas deth linhatge. Ath contrari, eth sagèth que’s servic Bernat, frair ainat de Raimond-Arnaud e senhor de Coarrasa entre 1409 e 1426, mòstra plan un aneret, que Joseph Roman interpretèc coma un sarralh²⁰. Atau, que proposam d’identificar clarament en aqueth escut eras vacas d’Aspèth, qu’eth escultor aurà representat d’ua faiçon mauagida.

Era madeisha composicion que’s pòt véder tanben ena sua version colorada en armoriau Bergshammar datat deras annadas 1436-1450²¹.

Eth armoriau de Gilles Le Bouvier, un bricalh mès tardiu (1454-1458), que presenta ua version simplificada d’aqueras armas on l’escartairat associa eras armas de Coarrasa aras solas armas d’Aspèth²².

Aqueth escartairat qu’ei blasonat en armoriau de Jehan Le Feron, composat en 1520²³.

De hèt, ja son eras armas qu’apareishen en sagèth deth cavalièr Raimond Arnaud II de Coarrasa d’Aspèth (1421-1464), camarlenc deth rei en 1456²⁴.

Aquera composicion qu’apareish encara mès dambe ua inversion deths quartièrs e ua error sus eras colors deths quartièrs 2 e 3 de Coarrasa, enes armoriaus Coislin-Seguier²⁵ e Clemery²⁶, tan coma ena copia dera Bibliotèca de Nancy²⁷ qu’arreproduièm aciu-devath. Que vedem aquiu qu’era error que tòca eth blasonament deras armas « de vermelh ath aneret d’argent » de Coarrasa, cambiadas en « d’aur ath aneret de vermelh » que s’arreproduís d’un armoriau ath aute.

Ua auta version deras armas d’aligança deths Coarrasa d’Aspèth qu’apareish en sagèth de Raimond de Coarrasa, junt a un acte de 1441²⁸. Aquiu, era causida que hoc hèta d’escartairar eth anèth de Coarrasa dambe eras armas plias de Comenge, ara exclusion deras vacas d’Aspèth. Aqueth Raimond, contemporanèu de Raimond Arnaud II, n’ei pas clarament posicionat ena genealogia pro incomplèta deth linhatge deths senhors d’Aspèth e que mos podem pensar qu’aqueth cambiament en escartairat poiria èster comprés coma ua bresadura.

Era dominacion deths Coarrasa sus era baronia d’Aspèth que durèc mens d’un sègle. De hèt, eth hilh de Raimond-Arnaud I^èr, Raimond-Arnaud II, comencèc per eretar de Bernat son frair ainat, era senhoria de Coarrasa mès n’avec pas que duas hilhas dera sua union dambe Isabèla de Castèthnau de Bertenor. Catarina d’Aspèth qu’èra era ainada e que hoc maridada successivament a Matèu de Foish, còmte de Comenge (+ 1453) e après a Joan de Caramanh a partir de 1460. Joana, era capdeta, qu’esposèc en 1451 eth còmte Joan III d’Astarac.

Ara mòrt de Raimond-Arnaud II, de cap a 1464, Catarina qu’eretèc de totes eths sues domènis. En 1483, en partida arruinada, Catarina de Coarrasa que venec tota era baronia d’Aspèth a Joan de Foish, vescòmte de Narbona²⁹.

Eth sagèth dera darrèra dama d’Aspèth qu’ei conegut per ua mèrca datada de 1457³⁰ que mòstra ua particion encara mès elaborada deth escut dambe era preséncia deras armas deth son praube òme Matèu de Foish associadas aras suas en un partit de dus copats.

Un Aspèth, abat dominican deth sègle 14 ?

Eras armas qu’aparelhan era crotz de Comenge e eras vacas d’Aspèth que s’arretròban sus mès d’un edifici medievau deth comtat de Comenge.

Un pilar entre duas capèras situadas en deambulatòri deth còr dera catedrala de Sent Bertran de Comenge (Saint-Bertrand-de-Comminges, 31) que pòrta dus escuts adornats aras armas deths Comenge d’Aspèth. Malerosament, era pintura que capèra eths escuts n’arrespecta pas eras colors d’origina.

Eths ganchos que acompanhan eths escuts qu’identifican un abat. Malerosament, eras donadas genealogicas sus era familha deths senhors d’Aspèth que son tròp primas entà poder proposar cap d’identificacion entad aqueth personatge. Aquera partida dera catedrala que data deth sègle 14.

Dera madeisha epòca que data un capitèth doble dera claustra vielha desmolida deth convent deths Jacobins de Sent Gaudenç (Saint-Gaudens, 31), fondat en 1290. Aqueth tròç qu’ei ara exposat laguens era glèisa dera vila.

Dus capitèths guaireben similars que son conservades en Metropolitan Museum de New-York – Cloister museum. Era sua origina n’ei pas coneguda ath juste mès eras semblanças ja son talas que les pensam plan probablament sortits deth madeish convent de Sent Gaudenç. Un deths capitèths que presenta eth cap mitrat d’un avèsque o d’un abat sus era auta fàcia, qu’assolida era pista d’un prelat sortit deth linhatge, qu’auria podut aparténguer ath òrde deths Dominicans³¹.

Eths dus capitèths armoriats qu’èran presents en reemplèc en un ostau de Sent Gaudenç, vengut sucursala dera Banca de França e que horen un temps presentats coma sortits dera claustrta dera abadia cisterciana de Bonahont (Bonnefont, cne de Proupiary, 31)³² que presentavan eres tanben eras armas deth linhatge. Mès arrecentament, E. de Comminges qu’ensenhèc qu’èran pas sortits de Bonahont mès ça’m par tanben deth ancian convent deths Jacobins de Sent Gaudenç³³.

Totes aqueres elements que semblan plan amiar a cercar en linhatge de Comenge d’Aspèth, un abat dominican de Sent Gaudenç, ena prumèra mentat deth sègle 14. Eth obituari d’aqueth establiment que cita mès d’un membre dera familha d’Aspèth ad aquesta epòca, signe deths arrapòrts estrets qu’eth linhatge entretenguia alavetz dambe eths dominicans de Sent Gaudenç³⁴. Que demoram futuras descobèrtas ena genealogia deth linhatge que vengueràn ajudar a identificar mès precisament aqueth personatge³⁵.

Ua aligança dambe eths Montagut de Coserans?

Eth país de Coserans que demorèc pendent eth Atge-Mejan en ua posicion de satelit per rapòrt ath comtat de Comenge vesin. Atau, eths còmtes de Comenge que tenguian tota era partida occidentala deth diocèsi de Coserans e que s’acuentavan clarament deth sièti episcopau de Sent Líser (Saint-Lizier, 09). Era familha comengesa d’Aspèth que senhorejava tanben sus ua partida deth país e qu’entretenguia aliganças dambe linhatges senhoriaus coseraneses.

Qu’ei justament ua aligança dambe eths senhors de Montagut de Montbrun (Montégut-en-Couserans, 09) qu’arrevèla probablament eras armas pintradas ara vòuta deth còr dera Seda vielha de Sent Líser, e datablas dera prumèra mentat deth sègle 14.

Arrepresentadas sus eths quate escuts eths mès sarrats dera clau de vòuta, aqueras armas que’s pòden blasonar « escartairat aths 1 e 4 miei-partit d’argent ara crotz patada de  vermelh ara cantèra deth madeish (Comenge) e d’aur a duas vacas passantas de sable (Aspèth) ; aths 2 e 3 d’aur a tres cabirons de vermelh ath lambèu de cinc pendents de sable brocant ».

S’eths dus quartièrs aras armas deths Comenge d’Aspèth hèn pas cap de dobte, era identificacion deths quartièrs 2 e 3 coma armas deths Montagut de Coserans que demòra ipotetica. Era nòsta ipotèsi que s’apieja sus era analisi deth escut de Tibaut d’Espanha de Levís, arrèr-petit-hilh d’Anglesia de Montagut, dama de Montbrun e eretèra de Bernat de Montagut, darrèr representant mascle dera sua maison. Eras armas de Tibaut que son conegudas gracias ath armoriau de Gilles Le Bouvier. Qu’arrepresentan un escartairat on arreconeguem eras armas pairalas d’Espanha-Montespan e mairalas de Levís, mès eth tresau quartièr « d’aur a dos cabirons de vermelh » que sembla eretat tot dret deths Montagut de Montbrun, coma avem ensajat d’arrepresentà’u sus aqueste tablèu genealogic.

Era preséncia d’aqueras armas en posicion eminenta ara vòuta deth còr dera catedrala de Sent Líser que mos invita a véde’i eth escut d’un deths dus avèsques dera maison de Montagut de Montbrun qu’ocupèren eth sièti ena prumèra mentat deth sègle 14. Atau, Bernat de Montagut, avèsque de 1303 a 1309 e eth son probable nebot Raimond de Montagut, qu’ocupèc eth sièti entre 1329 e 1336, que poirian èster ara origina dera preséncia d’aqueres escuts aciu. Eth hèt qu’aqueth escut sia associat aras armas deth avèsque Augèr de Mon·hoco (1279-1303) qu’àmia a privilegiar era ipotèsi mès anciana de Bernat de Montagut. Se n’èra atau, era aligança Aspèth-Montagut qu’arrepugeria ath solide ara generacion deths parents d’aqueth prelat, sia en tresau quart deth sègle 13. Bilhèu qu’un dia, quauqua descobèrta vengueràn confirmar çò que demòra peth moment pas que ua ipotèsi sedusenta.

Ath cap deth nòste estudi sus eras armas deths senhors d’Aspèth dera prumèra raça, pus dera branca comtala de Comenge e enfin dera maison de Coarrasa, que mesuram eras zònas d’ombra que demòran e qu’empachan d’aver ua coneishença mès fina, sustot deras genealogias d’aqueras familhas dera noblesa pirenenca. Pr’aquò, aqueste cas que mos arrevèla ua interessanta evolucion d’armas dera fin deth sègle 12 ara fin deth sègle 15 en associar en particions divèrsas e pro complèxas eras armas deths linhatges successius que horen mèstres d’aquera partida centrala deth comtat de Comenge.

Olivièr Daillut-Calvignac

Adaptacion en parlar nòrd comengés, Matiu Fauré

1. Sus aqueth personatge, véder Ch. Higounet, Le comté de Comminges de ses origines à son annexion à la couronne, rééd. L’Adret, 1984, p.45 et seq.
2. A líger sus https://eraldica-occitana.com/istoria-eraldica-deths-comtes-de-comenge-prumera-partida/
3. Sus era istòria dera baronia d’Aspèth, véder P.E. Ousset, La seigneurie ou baronnie d’Aspet, seguit de Les seigneurs d’Aspet, Revue de Comminges, 1971, p.115-123 e 251-262 estudi arreprés per Higounet, op. citat, p.249-259.
4. Arnaud-Raimond II d’Aspèth qu’avia ua auta hilha maridada a un petit senhor dera movença d’Aspèth, Pons de Harancasau (Francazal, 31).
5. Higounet, p.250-251.
6. Eths vescòmtes de Lomanha que tenguian era senhoria de Poentis d’Arribèra (Pointis-de-Rivière, 31) que dependia alavetz deth comtat de Comenge. Véder P.B. Manent, Les vicomtes de Lomagne seigneurs de Pointis-de-Rivière XIIe et XIIIe siècles, Revue de Comminges, 1994, p.463-488.
7. Era familha de Lomanha qu’a ua istòria eraldica complèxa, que demòra a escríver, on e’s costejan eths marrets, era flordalís e eth leon que’u coneguem tradicionalament.
8. F. Périssé, Notice historique sur les armoiries de la ville d’Aspet, Revue de Comminges, 1885, p.261.
9. Véder ad aqueth subjècte Higounet, op. cit. p.258 n.118.
10. Era auta bastida vesia dera Cava que hoc fondada era madeisha annada en pariatge entram eth còmte Bernat IV de Comenge e dus petites senhors locaus, Guilhèm d’Eishelh e Rogèr de Harancasau que tenguian bilhèu aqueth territòri enclavat ena baronia de Prat per eretatge de Pons de Harancasau qu’avia esposat ara fin deth sègle 12 era segonda hilha d’Arnaud-Raimond II, senhor d’Aspèth dera prumèra raça (véder era nòta n°4 çai-sus).
11. Eths arrèstas deth castrum deths senhors d’Aspèth que’s pòden véder per capús eth vilatge de ara. Era torassa, aperada ara tor deth Hucau quèra ua arròca, arrodada per un embarri qu’abrigava tanben ua sala. Eth vilatge actuau non dateria pas que deth començament deth sègle 14. Sus aquera fortificacion, véder A. Coiffé, Fortifications médiévales du canton d’Aspet : le cas des sites de la Tour du Chucaou (Aspet) et du Castet (Izaut-de-l’Hôtel), in Châteaux pyrénéens au Moyen Âge (dir. F. Guillot), La Louve éditions, 2009, p.187-216.
12. Segon Higounet (op. cit.), era senhoria que s’espandia peras localitats d’Aspèth (dambe Milhars, Senguanhet e Reculhèr (Millas, Sengouagnet, Razecueillé, 31) que’n horen destacats en 1836) , Castèthviague (Castelbiague, 31), Shenh Damont (Chein-Dessus, 31), Escat(Cna d’Aspèth), Estadenh (Estadens, 31), Gantias (Ganties, 31), Era Barta d’Inard (Labarthe-Inard, 31), Mauvedin (Mauvezin-de-Prat, 09), Montastruc (Montastruc-de-Salies, 31), Poentis d’Inard (Pointis-Inard, 31) en partida, Arrueda (Rouède, 31) e Saleish (Saleich, 31) en Comenge mès tanben peths vilatges d’Alòs (Alos, 09), Montgaug (Montgauch, 09), Portèth d’Aspèth (Portet-d’Aspet, 31) e era vath de Balaguèras dambe Alàs, Balaguèr e Eth Vinhau d’Engomèr, en Conserans. Era senhoria d’Arbas (Arbas, 31), que dependia d’un priorat deth convent fontevrista de Longatges (Longages, 31) que hoc crompada en 1311 per Rogièr e Raimond-At d’Aspèth e Azemar de Mauleon.
13. « Dels presoners los noms son… lo comte de Comenge, … Roger de Aspet… » in F. Pasquier e H. Courteault, Chroniques romanes des comtes de Foix composées au XVe siècle par Arnaud Esquerrer et Miègeville, 1895, p.57.
14. P.E. Ousset, La maison de Coarraze, p.251 e Higounet, op. cit. p.276 et seq.
15. Higounet, op. cit. p.253 n.101.
16. P.E. Ousset, op. cit. p.251.
17. Douët d’Arcq n°1883
18. Coarrasa « de vermelh ath anèth d’argent » in Rietstap.
19. P.E. Ousset notadament qu’arrepren aquò ath son compde, op. cit. p.252 coma eth siti oficiau dera comuna https://coarraze.fr/
20. J. Roman, Inventaire des sceaux de a collection des pièces originales du cabinet des titres à la Bibliothèque Nationale, T.1, 1909, n°3281.
21. Bergshammars Vapenbok, Archius Nacionals de Suècia, SE/RA/720085/Z, editat per RANEKE (J.), Bergshammar-vapenboken – en medeltidsheraldisk studie, Lund, 1975, f°152v. n°2294.
22. BNF ms fr 4985 f°120 editat per E. de BOOS, Documents d’héraldique médiévale vol.7, Léopard d’or, 1995, n°875 e 950,
23. BNF, Bibliothèque de l’Arsenal ms5255, f°110 v.
24. JRoman, Inventaire des sceaux du Cabinet des titres n°3285.
25. BNF ms fr 18651, f°22r, vèrs 1450-1500.
26. BNF ms fr 23076, f°164 v., vèrs 1550.
27. BM Nancy ms 185 f°24.
28. JRoman, Inventaire des sceaux du Cabinet des titres n°3284.
29. Sus era fin deths Coarrasa d’Aspèth, véder Ousset, op. cit. p.258 et seqq.
30. J. Roman, Inventaire…, n°4630.
31. E. de Comminges, Y a-t-il des chapiteaux du cloître de Bonnefont au Métropolitan Museum of Art de New York ?, Revue de Comminges, 1980, p.581-603.
32. E.Duméril e P.Lespinasse, Une abbaye cistercienne du Comminges – Bonnefont (Etude archéologique des restes), in Revue de Comminges, t.XXXX, 1926, p.1-70.
33. E. de Comminges, Y a-t-il des chapiteaux du cloître de Bonnefont au Métropolitan Museum of Art de New York ?, Revue de Comminges, 1980, p.586.
34. Raimond Arnaud d’Aspèth que i ei citat en 1334, Elèna del Falgar e seth son òme Raimond-At d’Aspèth de Berat en 1391, Barrava d’Aspèth e sa mair Sibilla en 1395, citat per Higounet, op. cit. p.256 nòta 114, J.Dupin, Célébrités, personnalités marquantes et personnes pittoresques du canton d’Aspet, 1973, p.16 a partir del fons AD 31 112 H.
35. Ch. Higounet, que proposèc eth ensai genealogic eth mès complet dera familha, que’s planh pr’aquò dera gran confusion que i avia, per manca de honts escritas. Le comté de Comminges…, p.254.