Istòria eraldica deths comtes de Comenge – Branca ainada.

Aqueth estudi qu’a coma objectiu de hèr eth punt sus era identitat eraldica deths comtes de Comenge apareishuda ath sègle XIIau e sus era sua evolucion dinc ath sègle XVIIIau enas brancas vivas deth linhatge enas familhas aligadas. Que s’inscriu ena contunhetat deths trebalhs de Joan Pau Argyriades pareishuts ena Revue de Comminges qu’ensageram de completar e de Patrici Cabau en Mémoires de la Société Archéologique du Midi de la France¹.

Originas deth comtat de Comenge².

Eths païses de Comenge e de Coserans, eretèrs deras ciutats gallo-romanas deths Convenae e deths Consoranni que s’esplandissen peths bassins de Garona e deth son afluent eth Salat. Geograficament e istoricament ligats, que fòrman era termièra orientala dera zòna dialectala gascona en eths Pirenèus. Comenge que’s partatja entram ua zòna montanhòla ath sud e era plana ath nòrd, en ua complementaritat pastorala e economica qu’arretrobam en un hèish d’autes païses pirenencs coma eth Comtat de Foish, era Bigòrra o eth Biarn.

Eras circonstàncias dera neishença deth comtat de Comenge ara auba deth sègle Xau que demòran escuras. Qu’ei dambe Rogèr Ièr que comença mès segurament era genealogia deths comtes a partir deth an mila. En quauquas generacions, eth linhatge que s’amassèc eths eretatges deras baronias d’Aura e de Murèth-Samatan e que s’aliguèc dambe eths vescomtes de Carcassona e sustot, era maison comtala de Tolosa, dambe eth maridatge de Bernat III Dodon³ dambe ua hilha deth comte Anfós Jordan ath entorn de 1150.

Entà acabà’n dambe eras « otèlas » deras armas de Comenge.

Coma ac soslinhava hòrt justament E. de Boos,  en citar Duhoux d’Argicourt en son Dictionnaire du blason⁴, eras otèlas non son pas qu’era aperacion sobrenca de « l’espace laissé libre sur le champ entre les branches d’une croix pattée ». En efèt, aqueth nom d’origina dobtosa, apareishut ara fin deth sègle XVau⁵, que hè partida de çò que M.Pastoureau qualifiquèc de nhirgon esoteric e bartassèrquan parlava dera evolucion pòst-medievala dera lenga deth blason⁶. Era invencion d’aqueste mòble rarissime, deth moment que concernèc pas qu’eras armas de Comenge e eras que lor èran restacadas, qu’arrelèva donc essencialament dera imaginacion deths eralds dera epòca modèrna e que deuria èster abandonat quan devem blasonar eras armas deths comtes de Comenge dera Edat-Mejana⁷.

Pr’aquò, aquesta evolucion grafica e semantica que mos buta a questionar-mos sus eras rasons qu’amièren a passar entram eths sègles XIVau e XVIau, deth escut primitiu deths comtes de Comenge que portava « argent ara crotz patada de vermelh ara bordadura deth madeish » aras armas « de vermelh a quate otèlas d’argent posadas en sautador » que’s son impausadas dinca ara. Aquesta ensajada d’ua istòria eraldica deths comtes de Comenge que mos permeterà bilhèu d’arrespóner, entre autas, ad aquesta question.

Genèsi deras armas deths comtes de Comenge.

Eras armas deths comtes de Comenge qu’apareishen ena documentacion en prumèr quart deth sègle 13. Un passatge dera « Canso de la Crozada⁸ » que relata eras operacions militaras deth estiu de 1218 miadas  per Bernat de Comenge, hilh deth comte Bernat IV, en nòrd deth comtat, contra eras tropas de Jòris, lòctenent de Montfòrt. Aquestes quauques vèrses que son precioses en pr’amor que  balhan eths mòbles principaus deras armas deths barons qu’acompanhavan eth comte joen :

« E cant li Frances viron los senhals esclarzits

E la crotz e la penche el taur e la berbitz

E les autres ensenhas dels baros enarditz »

Era crotz, citada en prumèr, qu’ei segurament era dera senhèra de Bernat de Comenge, miaire deth òst. Coma ac veiram mès tard, eth taure (o era vaca) que figurava en dus exemplaris sus eras armas de Raimond-At de Aspèth e era berbitz qu’ei aquiu endà rampelar, en respectar era rima, eth aret d’Espan de Lomanha. Sola era penche n’ei pas estada identificada⁹. Que vedem donc qu’ei plan coma ua crotz que’s legian eras armas de Comenge ath començament deth sègleXIIIau¹⁰.

Eras prumèras arrepresentacions figuradas que’s tròban sus eths dus sagèths (Douët d’Arcq n°593 e n°594) qu’utilizèc eth joen comte Bernat V en seteme de 1226, sia juste a pena mès d’un an après era mòrt deth son illustre pair, eròi dera arresisténcia ara Crosada. Mès aquiu, era situacion qu’avia plan cambiat e, faça a ua novèla crosada miada peth arrei de França Louis VIII, era ora qu’èra ara somission¹¹ entara noblessa comengesa. Ath delà deth contèxte istoric, aquestes sagèths que presentan eth gran interès de mostrar quate representacions deth comte a chivau e en armas dambe eth escut ondrat clarament d’ua crotz patada religada a ua bordadura¹².

Era observacion atentiva deths dus sagèths equèstres (fig.1) que mòstra totun ua diferéncia clara en equipament defensiu deths chivalièrs. Eth n°593 deth inventari de L. Douët d’Arcq que presenta dus chivalièrs equipats d’escuts encara longues mès a puntas arredonas, d’un èume barrat e d’un bacinet armoriat, qu’eths chivaus pòrtan còta de malhas e gambison, çò que correspon plan ath armament utilizat enas annadas 1225. Comparativament, eth n°594 que hè mòstra d’un cèrt arcaïsme dambe eths escuts en amètlas, eths cascos a nasau e aths caps ponchuts, encara en usatge ath començament deth sègle XIIIau. Que i vedem donc meslèu e dambe bric d’esitacion, eth sagèth deth comte Bernat IV, encara utilizat ena canceleria comtala quauques meses après era sua disparicion¹³.

Tot aquò que mos permet d’avançar encara de quauquas decenias era aparicion deras armas comtalas de Comenge, ath temps deth comte Bernat IV que regnèc de 1176 ara sua mòrt en heurèr de 1225.

Mès d’autes elements que mos mian a hèr era ipotèsi qu’era creacion deras armas de Comenge data deth temps de Bernat III, comte de 1153 a 1176.

Que soscrivem en particular ara proposicion de J-P Argyriades¹⁴ quan avança qu’era adopcion d’ua crotz patada peths comtes de Comenge hoc ua marca d’estacament o aumens ua referéncia ath òrde deths Templièrs, plan potent en comtat. Era comanderia de Montsaunés fondada en 1156¹⁵ a mens de 2 quilomètres deth castèth comtau de Salias que profitèc deras larguessas de Bernat III qu’acabèc chivalièr deth òrde, un diluns deth mes de mai de 1176, en preséncia dera fina flor dera aristocracia comengea amassada endara escadença¹⁶. Un tau engatjament personau en projècte espirituau deth òrde que poiria efectivament explicar era causida d’un simbèu tan prestigiós ara fin dera sua vita. D’autant mes que, coma ac veiram, aquera crotz patada que’s venguec probablament ajustar a ua bordadura anteriora, que poiria èster estada ara basa deras armas originalas deth linhatge. Eth estudi apregondit deras identitats eraldicas deras brancas fondadas en aquesta segonda mentat del sègle XIIau que mos va perméter de’n saber mès sus era genèsi deras armas de Comenge.

Diferenciacion eraldica deras brancas de Comenge.

En efèt, era fin deth sègle XIIau que vedec eth partiment deth linhatge de Comenge en quate brancas fondadas d’un costat per un frair de Bernat III e deth aute per tres de sos hilhs.

Eth frair capdèt de Bernat III de Comenge, Rogèr, qu’arrecebec ua senhoria centrada sus era hauta vath deth Salat, que balharà neishença mès tard ara vescomtat de Coserans. Aquesta vescomtat cobria pas eth ensemble deth Coserans que demorèc majoritariament en eths domenis comdaus comengeses (plana ath oèst de Sent Guironç e Castilhonés).

Deth son costat, Bernat III de Comenge e Laurença¹⁷ de Tolosa qu’averen quatre hilhs deths quaus era descendéncia ei coneguda¹⁸.

Bernat, eth ainat, que contunhèc era linhada deths comtes de Comenge sos eth nom de Bernat IV. Eth son ròtle pendent era Crotzada Albigesa qu’anava hèr d’eth ua deras figuras majoras dera aristocracia occitana deth sègle XIIIau.

Gui que venguec senhor dera vath d’Aura en tot maridà’s dambe Bertranda, eretèra deths vescomtes d’aquesta zòna de termièra entram Comenge e Bigòrra. Qu’arrelevèc atau eth nom e eras armas d’aquera dinastia, en tot abandonar atau eth títol e era crotz deth Comenge.

Un aute Bernat, senhor de Senta He e de Savés, que comencèc era branca deths Comenge-Savés de que uns quantis arrams se mantengueren dinc ath sègle XVIIIau, coma eths Comenge-Pegulhan.

Enfin, Fortanèr qu’esposèc era eretèra dera importenta baronia de Aspèth e que fondèc era branca deths Comenge de Aspèth que s’anava amortar ara fin deth sègle XIVau e èster arrelevada pera maison biarnesa de Coarasa.

Eth tablèu aciu-devath que balha (fig.2) eras armas adoptadas per cadua d’aquestas quate brancas neishudas ena segonda mentat deth sègle XIIau.

Coma ac podem observar, totas eras brancas sortidas de Bernat III, eth « comte templèr », que portèren pleas o en partida, eras armas en tot associar era crotz patada a ua bordura vermelha sus camp d’argent. Pr’aquò, era branca deths vescomtes de Coserans, neishuda de son frair capdèt Rogèr, apanatjat en Haut Salat, presenta pas qu’ua bordura deth madeish esmaut mès sus un metal diferent d’òr.

Totes aquestes elements que poderian concordar tà véder plan, coma ac diguíam, era origina deras armas comengesas ena associacion ara epòca de Bernat III (1153-1176) d’ua crotz patada e bilhèu voidada a ua bordura anteriora conservada pera branca capdèta sortida de Rogèr.

ESTUDIS ERALDICS DERAS BRANCAS PRINCIPALAS DETH LINHATGE.

Era branca ainada : eths comtes de Comenge¹⁹.

Coma ac avem dejà vist dambe eths sues sagèths, eths comtes Bernat IV (1176-1225) e Bernat V (1225-1241) que son eths prumèrs a mos aver deishat traça dera crotz patada ara bordadura.

Eth son successor Bernat VI (1241-1295) que hoc eth darrèr comte de Comenge a sagerar d’un sagèth equèstre, signe d’un demesiment relatiu dera importéncia deth linhatge ara escala deth rejaume coma d’ua evolucion deras practicas sigilàrias pendent eth sègle XIVau, on eth sagèth de tipe eraldic que s’esplandic largament.

Aquiu eths sues sagèths (fig.3) tau coma son estats motlats ath sègle XIXau endà entrar ena colleccion Douët d’Arcq jol n°595 (avèrs equèstre e revèrs eraldic) e n°596 (sonque eth revèrs eraldic).

Contrariament ath sénher Argyriades que i devinhava eths prumèrs signes d’evolucion cap aras otèlas²⁰, que trobam qu’eth dessenh deras armas de Bernat VI ei tostemps ena dreta linha d’eth que podíam observar sus eths sagèths de son pair e de son gran-pair. Sola era fòrma deth escut que s’ei encara arredonida dera punta e amendrida en hautor, fenomèn qu’observam largament ena peninsula ispanica e en sud d’Occitania (Gasconha, Lengadòc e Provença) pendent eth sègle XIIIau. Pr’aquò, aqueth cambiament de fòrma de supòrt que da aths vueits deishats pera crotz patada e era bordadura ua cèrta omogeneïtat que prefigura bilhèu era sua evolucion cap aras otèlas²¹.

Eth avèrs deth sagèth de Bernat VI que’s torna trobar arreproduït guaireben ath identic enas pintruras muralas dera Tor Palmatà de Galhac (Gaillac, 81)²². Mès aquiu, que i podem observar eras colors deras suas armas ena version mès anciana que sia arribada dinc a nosauts (fig.4). Que mos permet donc un prumèr blasonament complet deras armas deth linhatge : « d’argent ara crotz patada de vermelh ara bordadura deth madeish »²³.

Dambe Bernat VII (1295-1312), qu’entram en sègle XIVau, e eth Comenge que’s vira definitivament cap ath rejaume de França coma era màger part deths domenis occitans recentament caijuts ena escarcèla capeciana. Eth son maridatge dambe Laura, ua arrèr-petita-hilha de Guiu de Montfòrt, frair de Simon, que’u balhèc drets sus era senhoria de Castras en Albigés. Que mos deishèc duas emprentas sigilàrias conservadas devath eths n°2690 dera Colleccion Clairembault e n°597 dera Colleccion Douët d’Arcq (fig.5). Que semblan provénguer d’ua madeisha matriça.

Aquiu, eth esmaut dera crotz e dera bordadura qu’ei enauçat per arregas crosadas, ahortant eth contraste entram eras partidas claras e escuras deths esmauts deth escut. D’aquesta epòca que datan tanben duas autas versions coloradas deras armas de Comenge. En efèt, era vòuta armoriada deth transèpt dera catedrala de Sent Líser (Saint-Lizier, 09) en Coserans, datada deth episcopat d’Augèr de Montfaucon (1279-1303), que presenta un escut pintrat aras armas deths Bernats (fig.6).

Que trobam tanben en manuscrit deras costumas de Tolosa datat dera tota fin deth sègle XIIIau mès d’ua arrepresentacion colorada deras armas de Comenge²⁴ (fig.7). Aquiu, eth enlumenaire que sembla aver tractat eras armerias comengesas pro rapidament per ajust de blanc sus un hons arroge de petita dimension, anonciant atau era sua deformacion futura en sautador d’otèlas.

Eth comte Bernat VII qu’avec ua descendéncia nombrosa dambe ath mens siés hilhs e duas hilhas. Qu’avem era chança de disposar deras armerias de quate deths sons hilhs conservadas dinca ara.

Eth ainat, Bernat VIII, que hoc comte de 1312 a 1336²⁵. Que’s maridèc en segondas nòças dambe Margarida, eretèra deth vescomtat de Torena en Baish-Lemosin. Atau, eth son sagèth que pòrta era marca d’aquesta aligança prestigiosa per un escartairat deras armas deths dus linhatges (fig.8)²⁶.

Qu’arretrobam aquera aligança Comenge-Torena densh eth escut mièi-partit present sus un candelièr esmautat conservat ath Walter Art Museum de Baltimòra (Baltimore, Maryland, USA)²⁷.

Bernat que deishèc de son darrèr maridatge dambe Mata de l’Isla un sol dròlle mascle, Joan 1^er, que regnèc pas que tres ans de 1336 a 1339, en daurir un conflicte de succession laguens eth linhatge²⁸.

En efèt,  eth son frair capdèt, Pèir-Raimon qu’avia arrecebut era tèrra de Serrèra en apanatge²⁹. Ara mòrt deth son nebot Joan Ièr, que’u succedèc devath eth nom de Pèir-Ramon Ièr de Comenge (1339-1341). Endà contrar eras pretencions dera sua neboda Ceselia, hemna deth comte d’Urgell, eth son hilh qu’esposèc era sua pròpia cosia germana Joana, sòr dera pretendenta e hilha de Bernat VIII !

Que conservam de Pèir-Ramon I^èr un sagèth aras armas de Comenge bresadas d’ua benda, coma marca de sa qualitat de capdèt (fig.9), anterior donc ara mòrt deth son frair ainat.

Eth tresau frair, Guiu, qu’arrecebec era part de senhoria de sa mair sus Castras d’Albigés augmentada de la senhoria vesia de Lombèrs que’u venguia dera sua hemna Margarida de Montelh-Ademar³⁰. Que hoc un baron guerrejaire e que portava, segon son sagèth (fig.10), eras armas de Comenge bresadas de quatre leons³¹ plaçats sus eras quate brancas dera crotz patada.

Eth quatau hilh de Bernat VII, aperat Joan Ramon, que hoc destinat aths òrdes religioses³². Devath era proteccion deth papa Joan XXII, que hec ua carrièra prestigiosa que comencèc peth avescat de Magalona abans d’èster nomat prumèr arquevèsque de Tolosa en 1317. Aquera fonccion e’u mièc ath cardinalat (1327) ath títou de Sent Vitau puish, a partir de 1331 ath avescat de Portò³³. Son plan probablament eras suas armas qu’avem descobèrt en un manuscrit conservat a la bibliotèca municipala d’Amiens³⁴. Era figura 11 que mòstra plan eras armas de Comenge enauçadas deth capèth cardinalice. Era abséncia de bresadura qu’ei normala com èra ecclesiastic.

Sus eth madeish foliò (figura 12, çai-jos) qu’apareishen un escut de Comenge sense eth capèth de cardinau e un escut « d’òr ara agla de sable ath escuçon de Comenge en abisme » : que’n torneram a parlar ena partida consacrada ara branca deths vescomtes de Coserans.

Eth esquèma genealogic aquiu-devath qu’arrecapta eras informacions eraldicas balhadas precedentament peth comte Bernat VII e sons quate prumèrs hilhs (fig.13)³⁵.

Que poiríam ajustar ad aquesta frairia eraldica eth escut de Comenge present ena tor deth miei deth castèth de Foish, sus ua clau de vòuta dera sala deth segond estatge, e que consèrva eth sovenir d’Alienòr, darrèra hilha deth comte Bernat VII qu’esposèc de cap a 1323 eth comte Gaston II de Foish (fig.14).

Pèir Ramon II (1341-1375) que succedèc a son pair mòrt a Murèth en abriu de 1341. Que conservam d’eth era emprenta deth son sagèth datada deth 24 de mai de 1369 que mòstra eras armas tradicionalas deths comtes de Comenge (fig.15). Que presenta pr’aquò ua nautat que  i vedem tanben eth cimèr deth comte ondrant eth son èume coronat. Qu’ei format d’ua basa conica enauçada d’un plumet que cau bilhèu interpretar coma ua garba.

Dera madeisha epòca que data probablament era prumèra figuracion deras armas comtalas laguens un armoriau universau medievau. Que s’agís deth armoriau dit de Bellenville, composat segurament en Flandras e datat entre 1364 e 1390³⁶. Aquera arrepresentacion qu’ei de prumèra importéncia pr’amor que demorèc ath estat d’escapou çò que mos permet d’observar era faiçon qu’empleguèc eth eraldista endà traçar eras armas lagens deth escut (fig.16).

Atau, que vedem clarament qu’eth autor deth dessenh tracèc plan ara mina de plomb ua bordadura ath interior dera quau a ajustat ua crotz patada. Qu’acabèc en tot marcar dessús eras duas abreviacions que senhalavan eth esmaut vermelh a utilizar endà pintrar.

Aqueth testimòni que pròva ben qu’un eraldista flamenc dera segonda mentat deth sègle XIVau èra capable d’interpretar encara corrèctament eras armas deths londanhs comtes de Comenge coma ua crotz associada a ua bordadura.

Mès alavetz, en quin explicar que pòc de temps après, cap a 1380, eth eraldista Lefebvre dit Walsain, arredactor deth Armoriau d’Urfé³⁷ utilise endà blasonar eth escut de Comenge : « Le conte de cominges, de gueles a IIII mandes dargent³⁸ » e daurir atau era via a tantas interpretacions fautivas deras armas comtalas³⁹?

Que podem proposar duas ipotèsis complementàrias que s’arrapòrtan pera ua ara evolucion grafica deras armas, e pera auta ara faiçon blasonar-las.

Era prumèra que venguerà dera istòria madeisha deths comtes de Comenge. En efèt, Pèir-Ramon II que hoc eth darrèr mascle dera branca ainada deth linhatge. Esprovat peth conflicte entre eras coronas de França e d’Anglatèrra e sustot pres en estialhas ena rivalitat entram eths poderoses comtes d’Armanhac e de Foish-Bearn, eth comte aflaquit qu’avec en mès eth malur  de deishar pas que duas hilhas per descendéncia. Era prumèra, Alienòr, que’s maridèc dambe Joan II, comte d’Auvernha e de Boulogne en 1373 e qu’arrenoncièc ara sua part d’eretatge. Era capdèta Margarida, minora ath moment dera mòrt deth son pair (eth son testament qu’ei datat deth 19 d’octobre de 1375, era dròlla devia pas aver que 10 ans), que venguec eth objècte deras cobesias deths sues dus vesins poderoses, aganits e prèstes a despeçar eth comtat de Comenge⁴⁰. Qu’esclatèc alavetz ua guèrra de succession entre Joan II d’Armanhac e Gaston Fèbus ath començament dera annada 1377. Eth 14 de mai de 1378, eth comte d’Armanhac, sostengut per ua partida dera noblessa comengesa, que hec gahar era eretèra e que la maridèc de fòrça dambe eth son hilh Joan qu’estèc declarat comte de Comenge. Aqueste que hec naturalament ahíger eras armas de son navèth domeni ath escartairat d’Armanhac en son sagèth, coma ac podem véder aquiu-devath (fig.17).

Après era mòrt de Joan (vengut comte d’Armanhac en 1384 sos eth nom de Joan III) eth 25 de julhet de 1391 ath sièti d’Alexandria en Lombardia, Margarida qu’estèc maridada a Joan de Fesensaguet d’ua branca capdèta e concurrenta deths comtes d’Armanhac. Mès era union qu’estèc de corta durada e era rompadura que dèc era escadença d’ua navèra guèrra laguens mèma deth linhatge d’Armanhac. Eths vescomtes de Fesensaguet vençuts que’s moriren enas presons deth son parent Bernat VII d’Armanhac en 1401. Veusa un còp de mès, era prauba eretèra de Comenge que profitèc dera mòrt de Gaston Fèbus e deth conflicte entre Armanhacs e Borguinhons en França endà tornar prénguer un bricalh eras rètnas deth son comtat pirenenc. Mès lèu ratrapada peth conflicte seculari entre Armanhac e Foish, Margarida qu’estèc un còp de mès ath centre d’ua mesclada de pretendents e qu’acabèc en 1419, a mès de 50 ans, maridada dambe Matiu de Foish-Grailly de 20 ans mès joen.

Un còp comte de Comenge, aqueth capdèt dera maison de Foish qu’embarrèc era hemna venguda inutila en castèth de Sent Marcèth mès no’s desbrembèc pas de hèr figurar eths quartièrs de Comenge sus eras suas armas coma ac vedem sus son sagèth que portava eras armas « escartairat, aths 1 e 4 partit de Foish e de Biarn, aths 2 e 3 de Comenge⁴¹» que vedem en partida sus eth exemplari presentat çai-jos (fig.18).

Eras suas armas qu’esten tanben representadas sus eth foliò 57v deth armoriau cotat ms fr 5240 dera BNF (fig.19)

Aquiu ja vedem plan qu’a partir dera mòrt de Pèir Ramon II en 1375, eras armas de Comenge qu’arrestèren d’èster portadas plias endà non pas aparéisher qu’enes escartairats deras maisons eretèras d’Armanhac e de Foish. Era crotz patada ara bordadura, sortida de son escut originau endà figurar sus camps estrets de quartièrs d’escut, que hoc alterada e simplificada dinca arribar a formar, per illusion optica, eras quate navetas d’argent evocant amètlas peladas⁴². Aqueth fenomèn qu’avíam dejà observat precociament en sagèth de Bernat VII⁴³, comte de Comenge e vescomte de Torena, qu’entamièc era maishanta comprengueson deras armas de Comenge peths eraldistas que començavan alavetz a teorisar eras règlas deth blason e a hargar armoriaus e tractats. Totas eras representacions posterioras deras armas de Comenge qu’avem trobat que mòstran otelas d’argent sus camp vermelh coma ac podem véder aciu-devath (fig.20).

Figura 20 : arrepresentacions medievalas deras armas de Comenge posterioras a 1375.

1 Arm. Bergschammar f°151v (1436-1450) ; 2 Arm. Le Bouvier f°120 (1454-1458) ; 3 Arm. Le Breton n°121 (1470-1480) ; 4 Arm. BNF ms fr 24381 f°176v (V.1475) ; 5 BNF Dpt des ms, NAL 3192 f°66r (1490-1500) ; 6 BNF ms lat 16827 f°275 (1492) ; 7 Arm. KB ms 128 f°7v (1490-1500) ; 8 e 9 Arm. BNF ms fr 25183 f°16v e f°34r (v.1510)

Era segonda explicacion, que pensam complementària coma ac diguíam, que concernís justament eth trabalh deths eraldistas (fig.21). Coma ac avem dit apias en citar M.Pastoureau, eths sègles 15 e 16 qu’arrepresentan eth moment a on era eraldica, en tot desvelopà’s ena societat, que sortic deth camp d’ua practica sociala partatjada e collectiva (guerrièra, linhatgèra, comunautària…) endà anar cap a ua sòta de « professionalisacion » ath profit deth còs deths eraldistas. Aquestes oficièrs, principalament arrestacats aras granas corts d’Occident, acquesiren pòc a pòc eth monopòli deth estudi e dera creacion d’armerias. Geloses deras suas prerogativas e de mes en mes versats en ua concepcion literària e esoterica, eths eraldistas que teorisèren ath excès era sua sciéncia, en crear un nhirgon aholat e tota ua mitologia endà justificà’u. Aqueth fenomèn qu’arresponia tanben a ua demanda dera aristocracia dera epòca qu’èra en recèrca d’originas prestigiosas e de destinadas epicas integradas ath legendari familiau.

Qu’ei atau que cau comprénguer totas eras legendas ath entorn deras amètlas o otèlas de Comenge qu’arrelevam enas literaturas genealogica e eraldica deth sègle XVIau, soent relaiadas dinca ara sense cap de remesa en question⁴⁴. D’aquiu que ven tanben era devisa atribuïda ara maison de Comenge « En croyant nous amendons » que hè allusion, en lenga francesa en mès d’aquò, aras amètlas de sas armas e qu’ei donc forçadament posteriora ath amoriment deths nòstes comtes.

Era crotz bordada de Comenge, arrelegada ath arreng de simple quartièr integrat sus armas escartairadas mès complèxas e prestigiosas, qu’acabèc per èster legida per eraldistas estrangèrs coma un camp portaire de quate mòbles enigmatics qu’uns quantes interpretèren ath son agrat coma amètlas, puntas de lanças o otelas.

Endà acabar sus aqueth punt, que podem senhalar quate exemples trobats en armoriaus europencs  medievaus, on eras armas de Comenge son arrepresentadas d’ua faiçon erronèa pr’amor probablament d’aquestas « amètlas » o « otèlas » que mièren eths erauds a hèr errors d’interpretacion d’aqueth mòble tan singular.

Eth prumèr exemple qu’ei tirat deth armoriau composat per Conrad Grunenberg, cavalièr e eraud dera vila de Konstanz, en Alemanha, ena segonda mentat deth sègle XVau. Eras armas deth « Graf von Commense » que son composadas d’un sautader de quate huelhas (?) vermelhas sus camp d’argent. Era lor fòrma que sembla plan era deras otèlas mès que vedem plan eras nervaduras deth vegetau de color automnala, inversada per rapòrt ath escut originau ! (fig.22)

Eth segond exemple qu’apareish en ua version pintrada deth armoriau dit d’Urfé (cf supra nòta 29). Aqueth armoriau qu’a era particularitat d’èster solament blasonat, qu’ei a díguer sense imatge, dambe eras armas simplament descriutas ena lenga deth blason dera fin deth sègle XIVau. (fig. 23)

Eth nòste exemple que’s tròba donc en ua deras copias (BNF ms fr 23077) de que eths autors causiren d’ajustar aths blasonaments d’origina, representacions pintradas deras armarias. Mès tard, aqueth manuscrit  que hoc integrat a un volum arreligat, un abarrejadís, pendent eth sègle XVIIau.

Aquiu, era error deth eraud que venc probablament d’ua maishanta lectura deth mot « mandes » (per « amandes ») o de sa version occitana « amètlas » que horen alavetz interpretats coma « anelets ». Atau, eths autor que pintrèc un escut de vermelh a quatee anerets d’argent, en tot balhar ua version inedita deras armas comengesas ! (fig.24)

De copias en copias, errors atau que’s podian esplandir e quitament agrevar coma en Armorial Valenciennes composat en 1543 e que torna prénguer eths anerets, en tot ajustà’n un ath centre deth escut ! (fig.25)

Enfin, eth darrèr exemple qu’ei similari e que presenta ua novèla pròva deras dificultats qu’encontrèren eths erauds endà interpretar eras armas de Comenge. Que’s tròba en un tractat-armoriau dera fin del sègle XVau (1484), conservat ara BNF devath era còta ms fr 14357. (fig.26)

Que i legim : « Le conte de Cominge porte de gueulles a IIII anble dargent ». Ací, eth mot francés « mande » o « amande » qu’avíam encontrat en eths blasonaments qu’amièc a ua interpretacion torçuda qu’ei pas sense posar quauqu’ua question. En efèt, eths mòbles que figuran sus eth escut que son aperats « cornières » en francés⁴⁵ e qu’arrepresentan coma quèrbas d’ola estilisadas, pro petit emplegadas en eraldica. Mès poderam pas comprénguer era error deth eraud se non sabem qu’en anglés, aqueste mòble ei aperat « handle », terme qu’aurà francisat en « anble ». D’aquiu aquesta figuracion unica deras armas de Comenge…

Comtes de Comenge causits peth arrei.

Endà acabar aquera primièra partida e quitament se non horen deth linhatge de Comenge, qu’evocaram eras armarias deths darrèrs comtes, causits peth arrei, que profitèren deth comtat pendent quauquas annadas ath sègle XVau.

Eth prumèr que hoc Joan de Lescun (Lescun, 64), dit Bastard d’Armanhac⁴⁶, qu’arrecebec eth comtat en 1461 deth arrei Louis XI que’u hec tanben manescau de França. Qu’èra eth filh naturau d’Arnaud-Guilhèm de Lescun, avèsque d’Aira (Aire-sur-Adour, 40), e d’Aneta d’Armanhac de Tèrmis (Termes-d’Armagnac, 32). Que hoc un personatge important de son temps mès, deth punt de vista eraldic, conservam pas d’eth que tres emprentas de dus sagèths diferents, descriutas per J.Roman devath eths numèros 465 e 466 de son Inventaire des sceaux de la collection des pièces originales⁴⁷. Que i podem véder qu’escartairèc eras armas d’Armanhac dambe eras de Comenge en un « escartairat aths I e IV, contra-escartairat d’argent ath leon de vermelh (Armanhac) e de vermelh ath leon leupardat d’òr (Rodés) ; aths II e III d’argent ara crotz patada de vermelh ara bordadura deth madeish (Comenge) »⁴⁸. Que’s moric eth 9 de junh de 1473.

Son successor que hoc Odet d’Aidia⁴⁹ (Aydie, 64), hilh d’ua familha de petita aristocracia biarnesa que venguec senhor de Lescun (Lescun, 64) e d’Esparròs (Esparros, 65) per son maridatge en 1457 dambe era eretèra Maria de Lescun. Sas intrigas ath torn dera corona capeciana que l’amièren a exerçar diferentas foncions de prumèr plan e a obténguer deth arrei era promessa d’arrecéber eth comtat de Comenge ara mòrt deth bastard d’Armanhac. Mès eras suas manòbras politicas e militàrias que’u butèren a pèrder totas sas cargas e dignitats en 1487 e que’s moric en 1491.

Sas armas qu’apareishen en un armoriau pintrat deth darrèr quart deth sègle XVau, cotat ms fr 24381 ara Bibliotèca Nacionala de França (fig.27). Que presentan un « escartairat de vermelh a quate lapins suberposats d’argent (Aidia) e d’un partit d’òr a tres bendas de vermelh (Lescuns) e lausenjat d’òr e de vermelh (Esparròs) ».

Son sagèth (fig.28) penjat a un acte de 1486 e conservat ena colleccion Clairembault devath eth  numèro 2697, que confirma aqueth blasonament en tot ajustar-l’i un escuçon en abisme de que la lectura demòra malerosament imprecisa mès que podria portar un cap.

Olivièr Daillut-Calvignac

Adaptacion en gascon comengés : Matiu Fauré e Joan Pau Ferrè (Eth Ostau Comengés)

1. Jean-Paul Argyriades, « A propos des armoiries des comtes de Comminges », Revue de Comminges, T.CVIII, 3^e T 1993, e « L’évolution des armoiries des comtes de Comminges », Revue de Comminges, T.CXI, 1^er T 1996. Patrice Cabau, « Un problème d’héraldique médiévale », bull.de l’année académique 2005-2006, séance du 18 avril 2006, M.S.A.M.F., tome LXVI, Toulouse, 2006, p.261-262 e sustot « Une double invention épigraphique d’Alexandre du Mège », M.S.A.M.F., tome LXXII, Toulouse, 2012, p.131-153.
2. Sus aquesta partida, qu’envoiam eth legeire ath obratge incontornable de Charles Higounet, Le comté de Comminges de ses origines à son annexion à la couronne, 1949, reedicion L’Adret 1984 , p.17 e seguentas.
3. Dodon de Samatan, tresau hilh deth comte Bernat Ièr (ab.1114-vèrs 1144), succedèc ath son frair Bernat II, mòrt abans 1153. Après era sua accession ath títou comtau, que’s hec aperar Bernat. Eths sues dus noms Bernat e Dodon qu’apareishen alternativament o amassa en eths actes. Endà mès de clartat, que seguiram C.Higounet ena sua  causida d’aperà’u Bernat III de Comenge.
4. E. de Boos, Dictionnaire du blason, Le léopard d’or, 2001, p.104-105.
5. Eths diccionaris franceses consultats que balhan ath mot era significacion de hèr de lança o d’amètla. Era sola ipotèsi etimologica acceptabla qu’avem trobat que figura en Dictionnaire des patois du Dauphiné de N. Charbot e H. Blanchet (p. 206) on eths autors hèn eth ligam entre eth mot francés « otelles » e l’occitan estela, derivats deth latin astula endà designar ua esclèish de husta o de metau. Era prumèra ocuréncia deth mot endà blasonar eras armas de Comenge que sembla trobà’s en un tractat de blason datat deth entorn de 1475 (BNF ms fr 24381 f°176v).
6. Michel Pastoureau, Traité d’héraldique, 1979, p.198-204.
7. Patrice Cabau que hec ua sintèsi corta deras discussions qu’animèren eth monde eraldista deth sègle XVIIau ath entorn d’aqueste mot en « Une double invention épigraphique d’Alexandre du Mège », M.S.A.M.F., tome LXXII, Toulouse, 2012, p.141.
8. La chanson de la Croisade Albigeoise, trad. H. Gougaud a partir dera transcripcion d’E.Martin-Chabot, Coll. Lettres Gothiques, p.514 laissa [209] l.85.
9. Poderian èster pr’aquò  eras armas allusivas deth senhor Inard de Puntis.
10. Ua auta ocuréncia mens segura qu’apareish ena canso (p.378 [187] l.65) en vèrs : « Las doas crotz vermelhas e l’ensenha comtals » que Gougaud atribuís aths comtes de Tolosa e Comenge.
11. Arch. Nat., J 399, n°25 : somission de B. de Marestanh, 14 de seteme de 1226 (originau sagerat deth gran sagèth deth comte de Comenge, Douët d’Arcq, Inventaire…, n°593) puish J 620, n°9 : somission de Bernat-Jordan de l’Isla (originau sagerat ; sagèth pendent sus coa-dobla, Douët d’Arcq n°594).
12. Eras extremitats patadas deras brancas deras crotzes deth sagèth n°594 son plan vededers.
13. Arren enas legendas deths sagèths non permet de distinguir eths dus comtes omonims. Sola era referéncia a Diu qu’a cambiat de natura, çò qu’ei un element de mès entaras datacions diferentas deras matriças. En sagèth atribuït a Bernat IV : S. B[ERNARDI DE]I GR[ACIA]… – … COMITIS CONVENAR[VM]. Sus eth de Bernat V : SIGIL[LVM]… [CONV]ENARVM. – DEVS IN ADIV[TORIVM… FESTI]NA. Eth sagèth deth comte mòrt qu’era benlhèu enqüera en usatge ena canceleria comtala pr’amor d’era volontat deth joen Bernad V d’assegurar davant eth rei, era legitimitat d’era sua succession suu comtat cap a eras pretencions d’era sua mièi-sòr Peronèla de Bigòrra (veire Higounet, Le comté de Comminges…, p.108-116.
14. « L’évolution… », op. citat, p.9.
15. Higounet, op. citat, p.58.
16. Idem p.33
17. Aqueth petit nom, non atestat peras honts conservadas, que hoc avançat per P.Anselme (t.II, p.630) e arreprés per J.de Jaurgain (« La Vasconie. », 1898-1902, t.II p.312), sense que’n balhèssan era hont. Qu’ei donc a prénguer dambe prudéncia.
18. Era justificacion d’aqueras proposicions genealogicas que seràn balhadas mès lonh en eths capítols correspondents a cada branca.
19. J-P Argyriades e P. Cabau qu’an dejà presentat eras granas linhas dera istòria e dera evolucion deras armas deths comtes de Comenge. Que mos contenteram donc d’aportar, quan poscam, eras dadas navas qu’avem podut cuélher o eras arrecèrcas personalas que poirian interessar eth legeire.
20. « L’évolution… », op. citat, p.7 e seguentas.. Eth autor, en apujà’s solament sus eras gravaduras presentas ena Plagne-Barris, « Sceaux gascons du Moyen Âge. », que’s deisha abusar pera sua qualitat tota relativa. Eth recors aths originaus que s’avèra ací plan importent endà evitar interpretacions tròp rapidas o erronèas. Era transicion cap aras otèlas qu’ei plan mès tardiva, coma ac veiram.
21. Eras armas Comengeas presentas ara clau de vòuta deth transèpt desrocat dera glèisa abadiala d’Eunas (Eaunes, 32), inscriutas en un escut de punta classica e datadas dera segonda mentat deth sègle XIIIau per P. Cabau, que presentavan plan era crotz patada ara bordadura. Véder P. Cabau, « Un problème… » op. citat.
22. A-L Napoleone et alii, « L’hôtel de la famille de Gaillac ou Tour de Palmata (Gaillac, Tarn) » in Bulletin Monumental, tome 160, n°1, année 2002 – Les demeures urbaines patriciennes et aristocratiques (XIIe-XIVe siècles) pp.97-119.
23. Uas honts que pretenden qu’eras armas de Comenge horen primitivament d’ua crotz d’òr sus camp de vermelh. Ara nòsta coneishença, pas cap de document autentic non pòt confirmar aquera assercion qu’arrelèva mès, digueríam, d’ua pura especulacion.
24. BNF ms lat 9187 https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/btv1b105090434/f1.item ; aqueth manuscrit qu’estèc copiat e enlumenat peth notable tolosan Pèire de Seilh entre 1295 e 1297. En mès deras armas deth comanditari, que i trobam de nombrosas illustracions de tipe eraldic. Totun, era sua qualitat d’execucion qu’ei soent discutabla e mès d’ua presenta aberracions eraldicas (esmaut sus esmaut, mòbles indistincts…) çò qu’explica probablament eth tractament rapide arreservat aras armas de Comenge que son eras mès nombrosas. N’avem pas d’explicacion particulara endà justificar era sua preséncia tant importanta en aqueste manuscrit.
25. Higounet, op. citat p.143-159.
26. Aquiu tanben, coma dins la figura 7, era miniaturisacion dera crotz comengea en espaci arredusit deths quartièrs deth escartairat qu’anóncia dejà çò que seràn eras otèlas ath sègle seguent.
27. https://art.thewalters.org/detail/31387/pricket-candlestick/
28. Idem p.515-520 endaths detalhs sus era guèrra que seguic en 1339.
29. Idem p.520. Aquera senhoria que s’esplandia per Sent Fariòu, Sent Frajon, Anan, Castèthgalhard, Agassac, Mauvedin, Coelhas e Mondilhan. Pèire-Raimond que’n hoc investit abans 1312.
30. Higounet, op. citat p.151.
31. Quitament se aquestes leons deven èster vistes probablament coma un rampèu deras armas de sa mair Laura de Montfòrt, que’s blasonavan aparentament d’òr coma ac indica eth Armorial d’Urfé vèrs 1380 : « Guy de comminges a IIII lions dor en trois telez armes [de Comenge]. » (còpia del sègle 15 BNF ms fr 32753, f°29r).
33. Higounet, p.142 (n.28).
34. (ms. 0361, ligam https://bvmm.irht.cnrs.fr/resultRecherche/resultRecherche.php?COMPOSITION_ID=10089).
35. Era color dera benda deras armas deth Peir-Raimon I qu’ei ipotetica mès probabla pr’amor dera frequéncia d’utilizacion deth asur per rapòrt ath sable o ath sinòple ena eraldica medievala.
36. M.Pastoureau e M.Popoff, « L’armorial Bellenville », éditions du Gui, 2004.
37. Qu’existen mantuas copias d’aqueth important armoriau medievau malurosament perdut e que comportava eth blasonament de milièrs d’armerias europencas deth sègle XIVau. Segon E. de Boos, era miélhor que seria contenguda en manuscrit ms fr 32753 dera BNF, qu’ei sus aquesta que mos èm apujats aquiu, consultabla sus eth ligam Gallica seguent https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/btv1b9063217v/f1.image.r=armorial%20universel%20du%20temps%20de%20Charles%20VII
38. Ms fr 32753, f°29r, « mandes » qu’ei escriut aquiu per « amandes », çò que balha era arrevirada seguenta : eth comte de Comenge, de vermelh a 4 amètlas d’argent.
39. Efectivament, eth armoriau d’Urfé qu’estèc ara basa dera creacion de nombroses armoriaus posteriors que’n manlevèren partidas sancèras. Que podem citar, sense poder èster complets, eths armoriaus Clemery (BNF ms fr 23076, cap a 1550) e Le Blancq (BNF ms fr 5232, cap a 1560) entre autes. Atau, eras errors deth originau coma de sas copias, soent fautivas, que s’espandiren en nombrosas bibliotecas eraldicas dera epòca.
40. Sus totes aquestes eveniments tragics que mièren ara anexion deth comtat ath domeni rejau en 1454, véder Higounet, op. citat p.547-608.
41. J.Roman, « Inventaire des sceaux de la collection des pièces originales du cabinet des titres à la Bibliothèque Nationale. », tome 1, Paris, 1909, n°4651 (1428 e 1435).
42. D’autas alteracions d’armerias pr’amor d’escartairats que son conegudas coma era deras armas deths comtes de Rodés que perderen era sua bordadura ondada pòc après era sua associacion aras armas d’Armanhac en escartairat deths comtes.
43. Véder supra, nòta 21.
44. C.Derblay, « Les Comminges-Péguilhan. », in. Revue de Gascogne, nouv. Série, t.XXV, 1930, p.146, que cita sense dementir-les « les vieux chroniqueurs » qu’afirmavan qu’eth sautor d’otelas e era devisa èran estats causits peths Comenges ath moment dera sua conversion ath cristianisme ara fin dera antiquitat, per çò qu’ei dera adopcion deras quate otelas blancas per Arnaud de Comenge-Coserans en sovenir deths sues  esplets ara batalha de Mansourah pendent era setau crotzada, Philippe Cabau qu’a perfètament demostrat qu’èra ua legenda hargada de totas pèças ena prumèra mitat deth sègle XVIau (de líger sus eth ligam http://philippe.cabau.pagesperso-orange.fr/blason_du_couserans.htm). Ja i torneram quan aborderam era istòria eraldica dera branca deths vescomtes de Coserans.
45. E. de Boos, Dictionnaire du Blason, Le léopard d’or, 2001.
46. Véder a son subjècte E. Johans, « Jean de Lescun (v. 1405-1473), Destinée politique d’un vrai bâtard, pseudo-Armagnac, au service du roi. » in Bâtards et bâtardise dans l’Europe médiévale et moderne, P.U.R., 2016 e Ch. Higounet, « Le comté… », p.616 a 618.
47. J.Roman, « Inventaire des sceaux de la collection des pièces originales du cabinet des titres à la Bibliothèque Nationale. », Tome 1, Paris, 1909. Qu’arretrobam eth prumèr devath eth n°99 en « Description des sceaux des familles seigneuriales de Dauphiné. », 2nda edicion, Grenoble, 1913.
48. Son frair, aperat tanben Joan, que hoc arcavesque d’Aush de 1463 a 1483 e que portèc eth tanben aqueste escartairat, bresat d’un baston de sable. R.Bourse e I.Dufis, « Armorial de la Gascogne gersoise. », S.A.G., 2002, d’après le Père Anselme (T.VII, p.94)
49. Sus aqueth personatge, véder Ch.Higounet, op. citat, p.618 à 621.