Un exemple remarcable de grop d’armas dins una parariá : La Garda-Garin

Los gropes d’armas

Un grop d’armas designa una parentat eraldica partejada entre portaires eissits d’un grop familial e/o feudal. Aquesta parentat se pòt exprimir dins la composicion de las armas, la causida dels mòbles e/o de las colors utilizats suls escuts.

Tre 1919, Louis Bouly de Lesdain consacrava un estudi als grops d’armas de Beauvaisis¹, portant un pauc de lum sus aqueste fenomèn eraldic plan pauc estudiat fins alara. Tres decenias mai tard, Pierre Feuchère, aportava a la recèrca suls gropes d’armas, lo quadre metodologic necessari a son espandiment². A son torn, Michel Pastoureau joslinhava l’importància, sovent negligida, d’aquestas parentats eraldicas dins l’aparicion de las armariás³. Pr’aquò, e malgrat l’interèst màger d’aquestes grops per la coneissença del primièr atge eraldic, aqueste subjèct es encara pro pauc abordat pels eraldistas. Cal dire que la màger part de las sorgas a disposicion per estudiar aqueste fenomèn son sovent talament lacunàrias o tròp tardivas, que la recèrca ne deven quasi impossibla.

La parariá feudala occitana (sègles 11-13)

Los paisses occitans an conegut un atge feudal plan marcat pel fenomèn de co-senhoriá designat dins la lenga de l’epòca pels mots de parciariá, pariá o encara parariá⁴. D’efièch, lo mot « par » èra al centre d’un camp lexical important en occitan medieval⁵, notadament dins lo domeni social. Podent designar lo simple companh o l’espós, servissiá mai que mai a nomenar los senhors de noblesa egala o partejant los dreches sus una senhoriá comuna, partejada sovent en indivision a l’eissida d’aliganças matrimonialas, d’eiretatges, de vendas, d’escambis eca… Sa varianta « parier » de que lo sens inicial èra d’egal, d’identic, de semblable, e qu’a gardat aqueste sens en occitan actual, se retròba per exemple dins lo vèrs de Raimon de Miraval quand presenta la Loba de Penautièr : « Era molher d’un cavayer ric e poderos de Cabaret, pariers del castel. » Lo parièr es ben aqui lo cosenhor e pòt designar tanben lo coproprietari, lo societari, l’associat.

Aqueste fenomèn de parariá, localament majoritari dins la feudalitat occitana dels sègles 11 a 13, explica en partida l’emergéncia de la valor de « Paratge » que va acabar per designar lo reng, la qualitat, la nauta extraccion, la noblesa, mas dins una concepcion pro orizontala de la valor cavalarèsca portada per la lirica dels trobadors.

D’unes elements nos fan pensar que la senhoriá parièra agèt una expression dins l’eraldica occitana naissenta, de la fin del sègle 12 al mièg del sègle 13. Çaquelà, lo decalatge cronologic entre la difusion generala de la co-senhoriá entamenat tre la fin del sègle 11 e la generalizacion de las armariás, un sègle mai tard, permet pas qu’una observacion tardiva de la collusion entre aquestes dos fenomèns. Sovent, son pas que d’indicis que nos menan a supausar l’existéncia d’un grop d’armas tocant de linhatges parièrs, coma a Mirapeis (Mirepoix, 09) ont las doas principalas familhas de senhors parièrs de Mirapeis, los de Bellisen e los de Batalha, portavan un peis parlant dins loras armas⁶. Dins aqueste cas, es lo toponim senhorial qu’auriá balhat lo còdi eraldic partejat entre los primièrs cosenhors , probablament aparentats a l’origina, mas utilizant de patronims o noms de linhatges diferents.

Un exemple significatiu – La Garda-Garin

Lo vilatge de La Garda-Garin, sus la comuna de Prevenchièiras (La Garde-Guérin, Prévenchères, 48), presenta per sa part un exemple clar de grop d’armas, degut probablament a una concordància cronologica exacta entre mesa en plaça de la co-senhoriá e adopcion d’armariás pels linhatges parièrs, a la fin del sègle 12⁷. La primièra mencion textuala d’aquesta parariá apareis dins l’omenatge d’un senhor parièr a l’avèsque de Mende, datat de 1207⁸, mas la creacion ex-nihilo del castèl pel senhor d’Andusa e l’avèsque de Mende, sus una rota isolada e perilhosa, ne seriá anteriora de qualques annadas (darrièr quart del sègle 12).

Dins son estudi del plafond armoriat del decanat de Brioda (Brioude, 43), Emmanuel de Boos⁹ s’estonava de la situacion de senhoriá parièra que coneissiá lo vilatge de La Garda-Garin a la fin del sègle 13. Probablament pauc assabentat d’aquesta particularitat feudala occitana, la qualificava de « curieuse organisation féodale ».

Çaquelà, aqueste expèrt de l’eraldica medievala manquèt pas de remarcar qu’aquesta originalitat feudala trobava son expression dins l’eraldica : « Les émaux argent et azur semblent en effet le lien qui unit [les] différents seigneurs [de La Garde]». Lo vescomte de Lescure aviá dejà senhalat aquesta proximitat eraldica « On peut remarquer […] la similitude existant entre les blasons des anciennes familles dominantes à la Garde-Guérin… » ¹⁰. Cal dire que lo comanditari del decòr monumental de Brioda, lo decan Gaucelm de La Garda, sortissiá d’una de las familhas parièras d’aquesta senhoriá. Aital, en s’apiejant en partida sus l’associacion dels dos esmalts mencionats, lo sénher de BOOS prepausava d’identificar entre 9 e 16 armariás de l’ensemble, ambe las de probables senhors parièrs de La Garda.

D’efièch, aqueste vilatge de Gevaudan comptava en 1260 pas mens de quatre grands linhatges ramificats¹¹, los Gaucalmens, los Eralhs, los Jaules e los Bertrandencs, totalizant un trentenat de senhors parièrs¹². L’indigença de las sorgas empacha qu’una parentat clara pòsca èsser provada entre los diferents linhatges, mas se titolavan totes del nom toponimic de La Garda.

En mai d’aquò, una bona coneissença de l’occitan permet de renforçar encara aquesta ipotèsi en reperar dins d’unes noms e pichons noms utilizats dins cèrts linhatges (Blau, Blavet, Blavi), lo nom de la color blava qu’Emmanuel de BOOS aviá pressentida coma un marcador de parentat eraldica.

Los parièrs de 1260 dedins o defòra del grop d’armas

La situacion eraldica de la segonda mitat del sègle 13 es particularament interessanta per circonscrire lo grop d’armas dels senhors parièrs de las originas, presents a l’omenatge de 1207¹³, e d’identificar los linhatges arribats ulteriorament dins la parariá.

D’efièch, las principalas familhas de senhors parièrs de la segonda mitat del sègle 13 portavan d’armas ben vesinas coma o podèm veire sul tablèu çai-jos.

Jol nom de cada familha, avèm fach figurar quand èra conegut, lo nom del « genus » o linhatge principal a quin se restacava.

Lo primièr escut « d’azur al cap d’argent », presenta las armas de la familha de La Garda eissida del linhatge dels Gaucelm¹⁴. Aquesta familha se mantenguèt fins al sègle 18 e loras armas figuran mai d’un còp, plenas o bresadas, dins l’Armorial Général de France¹⁵. Lo decan comanditari de las pinturas del plafond de Brioda, portant d’alhors lo pichon nom linhatgièr de Gaucelm, aparteniá a aquesta familha e ne portava las armas bresadas per cambiament de colors « d’argent al cap de vermelh ».

L’escut seguent, presentant una composicion invèrsa del primièr « d’argent al cap d’azur », aparteniá a la familha d’Altièr (Altier, 48) que figura coma parièrs de La Garda tre 1207. Fasián part del linhatge Bertrandencs e tombèron en conolha en 1375 ambe lo maridatge de Dalfina d’Altier ambe Armand de Bòrna¹⁶.

Lo tresen escut pòrta « d’azur a la faissa d’argent » e mòstra las armas de la familha de Blau, coneguda dempuèi la fin del sègle 12 e atestada a La Garda en 1207¹⁷. Lor nom coma lor escut se restacan a la color blava constitutiva del còde del grop d’armas dels senhors parièrs.

Lo quatren escut « d’azur a sièis besants d’argent pausats 3 2 e 1 » mòstra las armas de la familha de Raimond¹⁸ de quina Pèire Raimond èra parièr de La Garda en 1207. Sabèm pas a quin linhatge original se restacava la familha de Raimond.

Lo cinquen escut presenta d’armas non identificadas segurament mas a restacar probablament al grop dels senhors parièrs. L’atribucion d’aquestas armas al grop Bertrandencs relèva de l’ipotèsi estent donat que lo « faissat d’azur e d’argent » e sos derivats possibles (« d’azur a tres faissas d’argent », « faissat d’argent e d’azur ») apareisson 30 còps dins lo decòr armoriat de Brioda e que los Bertrandencs formavan lo linhatge principal del castèl en nombre de parièrs a aquesta epòca. E.de Boos prepausava d’alhors d’i veire quasi segurament d’armas de cosenhors de La Garda.

Vaquí doncas las armas de las cinc familhas d’origina presentas encara dins lo reglament de 1260. Vesèm que respectan totas lo còde cromatic d’associacion de l’argent e de l’azur qu’aviá remarcat E. de Boos.

I auriam pogut ajustar las armas parlantas de la familha de Navas¹⁹ que figurava dins los senhors parièrs de La Garda en 1207, mas qu’aviá dejà quitat la parariá en 1260. D’efièch, elas tanben associavan l’azur e l’argent²⁰.

Per contra, las doas familhas d’Eralhs e de Bòrna, pòrtan d’armas estrangièras al code bicolòr observat pels autres linhatges e los dos darrièrs escuts se destacan clarament de l’ensemble.

Los Eralhs son ben qualificats de genus del castrum en 1260 mas lora preséncia sembla mens anciana que la del grop d’origina. D’efièch, la primièra mencion de Pèire Eralh data de 1212, quand recèp una part de la co-senhoriá²¹. Mai tard, en 1247, Eracle de La Garda recèp de Bertrand de Peiramala mantuns ostals dins lo castèl, augmentant aital lora part de senhoriá. Aquesta arribada se fa donc après la creacion del grop d’armariás associant l’azur e l’argent. Las armas del linhatge blasonadas « d’aur al garric de sinòple » per Lescure²² se revèlan puslèu parlantas ambe l’adopcion d’un « arbre » que deviá probablament èsser a l’origina un auseral parlant (érable en francés)²³.

Quant a la familha de Bòrna, originària de Vivarés, sembla ben aver integrat lo genus de Jaules per aligança al mièg del sègle 13 (1^èra mencion en 1253) e èsser donc dintrada tanben dins la parariá pro tardivament, çò que podriá explicar tanplan l’alonhament de sas armas²⁴ del « còde » de colors adoptat pels autres linhatges fondators. Aquí tanben, lo caractèr parlant de l’ors (Bear/Boor) es a senhalar, d’aitant mai que sa referéncia a las vièlhas lengas germanicas pòt èsser susprenent dins nòstre caire de Lengadòc medieval ont los remembres franc e visigòt començavan de datar.

Lo sagèl dels senhors parièrs de La Garda.

Acabarem per parlar del sagèl comun dels senhors parièrs de La Garda. Dins son obratge sus la senhoriá collectiva²⁵, Hélène Debax a mostrat l’existéncia de sagèls originals, fargats per representar la collectivitat cosenhoriala coma una entitat morala, despassant la simpla adicion individuala de l’ensemble dels senhors parièrs. Aquestes sagèls o bulas semblan èsser estats plan rares e los qualques exemples estudiats per aquesta autora, principalament provençals, se contentan lo mai sovent de rampelar dins loras legendas la pluralitat senhoriala ambe l’utilizacion de la formula DOMINORUM.

Dins lo corpus estudiat, sols los exemples de Menèrba (Ménerbes, 84) e de l’Isla-de-Venissa (L’Isle-sur-la-Sorgues, 84) presentavan una volontat de figuracion simbolica de la cosenhoriá. Doas torres simbolisant benlèu la multiplicitat dels poders per Menèrba e una trocha evocant lo nom de la vila e los dreches partejats sus la ribièra de Sòrgas per l’Isla. La figuracion de tres personatges al revèrs del sagèl de l’Isla-de-Venissa veniá completar la legenda + E DOMINORUM tot en representant çaquelà non pas los cosenhors mas puslèu los tres cònsols de la comunautat. Cal dire qu’aquestes dos exemples an la particularitat de mostrar de sagèls associant senhors parièrs e cònsols coma lo mòstran las legendas :

SIGILLUM DOMINORUM + CONSULUM MENERBE

+ SIGILLUM CONSULUM INSULE + E DOMINORUM

Lo sagèl dels senhors parièrs de La Garda se destaca clarament d’aquestes modèls. Los cosenhors i son representats per la figura d’un cavalièr en armas, prèst a combatre. Aqueste imatge marcial rampèla segurament las originas de la fondacion del castèl de La Garda, implantat al mièg de l’Estrada publica de la Regordana entre Vilafòrt (Villefort, 48) e Prevenchièiras, sus un platèu naut e salvatge, per assegurar la seguretat d’aqueste tròç de rota estrategic entre Vivarés e Gevaudan, Cevenas e Velai²⁶.

Sus l’avèrs, aqueste cavalièr es enrodat de la legenda + S . DOMINORUM DE LAGARDA.

Lo revèrs presenta Sant Miquèl terrassant lo dragon e enrodat de la legenda + S . MICHAELIS ARCHANGELI. Sant Miquèl èra lo patron de la comunautat dels senhors parièrs e la capèla castrala èra plaçade jol vocable d’aqueste arcàngel militar.

Las figuras tutelàrias del cavalièr e de Sant Miquèl se tòrnan trobar sus dos lindals de pèira de l’ostal senhorial del castèl.

Olivièr Daillut-Calvignac

1. L. Bouly de Lesdain, Sur quelques groupes d’armoiries appartenant à la région du Nord, 1919.
2. P. Feuchère, L’écusson en abîme et ses brisures dans la France du Nord au Moyen-Âge, SFHS, Paris, 1948.
3. M.Pastoureau, Traité d’héraldique, Picard, 1997.
4. Dins son obratge La seigneurie collective – Pairs, pariers, paratge, les coseigneurs du XIe au XIIIe siècle, PUR, 2012, Hélène Débax a definit un larg camp d’estudi sus aqueste fenomèn present en particular en Occitània medievala. Podèm tanben citar los estudis de P.-Y. Laffont, Contribution à l’histoire de la coseigneurie dans le Midi aux XIIe et XIIIe siècles. L’exemple du Vivarais et de ses abords, dins A. Bleton-Ruget, M.Pacaut et M. Rubellin (dir.), Georges Duby, regards croisés sur l’oeuvre. Femmes et féodalité, Lyon, 2000, p.99-113 e de G.Butaud, Aperçus sur la coseigneurie en Comtat Venaissin (XIIe-XVe siècles), MEFRM – 122/1, 2010, p.63-87
5. Veire M.Raynouard, Lexique roman ou dictionnaire de la langue des troubadours, t.IV, 1844.
6. veire https://eraldica-occitana.com/mirapeis-matritz-de-sagel/
7. L’istòria e la natura pro originalas d’aquesta cosenhoriá son estadas estudiadas de longa data. Podèm orientar lo legidor cap als estudis de Ferdinand André, La Garde-Guérin et ses consuls, Bulletin de la Société d’agriculture, industrie, sciences et arts de la Lozère, tome XXI, 1870, pp.55-97 ; Charles Porée, Les statuts de la communauté des seigneurs pariers de la Garde-Guérin en Gévaudan (1238-1313), in Bibliothèque de l’école des chartes, 1907, tome 68, pp.81-129 ; e mai recentament Marie-Lucy Dumas, Aux origines des chevaliers pariers de La Garde-Guérin, in Le Lien des Chercheurs Cévenols, n°174, 2013.
8. AD48, Titres de La Garde-Guérin, n°2. I trobam coma senhors parièrs mencionats Guigon de La Garda, Gaucelm son fraire, Galtièr de La Garda, Guilhèm de La Garda, Pons Raimond, Blau, Pons d’Altièr, Esteve d’Altièr, Guilhèm d’Altièr, Guilhèm de Navas, Guilhèm de Chastèlnòu dich lo Domp, Gui de Chastèlnòu dich Comtor e Guilhèm Meschin de Tornèl lo Jove.
9. E.de Boos, Cahiers de la Haute-Loire, 1991, p.129-193.
10. Lescure, Armorial du Gévaudan, 1929, p.332.
11. Es lo tèxte del tresen reglament de co-senhoriá, datat del 27 de julhet de 1260, que menciona explicitament « de quolibet genere dicti castri que quatuor esset noscuntur… Gaucalmens… Eracliis… Gaules… Bertrandencs ».
12. H.Débax, op. citat p. 269, 330-331 e corpus n°80. Aquestes noms de linhatges èran eissits dels pichons noms linhatgièrs Gaucelm, Eracle, Jaules e Bertrand, que portavan los cosenhors del castèl. Veire tanben l’article de M.-L. Dumas, A propos de l’appellation « chevalier parier » de La Garde-Guérin https://www.academia.edu/35131603/Aux_origines_des_chevaliers_pariers_de_La_Garde_Gu%C3%A9rin_doc
13. Avèm tirat de l’estudi los tres cosenhors eminents de las familhas de Chastèlnòu de Randon e de Tornèl que, tot en tenent de parts de la senhoriá parièra coma barons dominants del país, fasián pas vertadierament partida del grop de milites installats a La Garda.
14. Sus aquesta familha de La Garda, veire Lescure, op. cit. p.498 e H.Débax, op.cit. p.331 et seq.
15. Vol.XIV, Languedoc 1, pp.314, 449, 792 et 810, Vol.XV Languedoc 2 p.1814.
16. Sus la familha d’Altièr, veire Lescure, op.cit. p.286-287 e H.Débax, op.cit. p.331 et seq.
17. Lescure, op.cit. p.332.
18. Lescura las blasona « d’azur a sièis besants d’aur » (op. cit p.710) e apareisson « d’aur a sièis tortèls de vermelh » dins l’escuçon brocant de las armas de Jean-Jacques de Raimond, seigneur de Saint-Etienne de Valfrancisque (Saint-Etienne-Vallée-Française, 48) dins l’Armorial Général de France, vol.XIV, Languedoc 1, p.80. Çaquelà, son ben pintradas d’azur e d’argent sul plafond del decanat de Brioda e E. de Boos las a ben identificadas aital.
19. « D’azur a la nau d’argent fretada e velada del meteis, flotant sus d’ondas del meteis ».
20. Sus aquesta familha, veire Lescure, op cit. p.186.
21. AD30 1F25
22. op. citat p.522.
23. Prepausam donc de corregir lo blasonament de Lescure en donat « d’aur a l’auseral de sinòple« .
24. « D’aur a l’ors rampant de sable« .
25. Débax, op. citat p.299-302
26. Segon las recèrcas de Guy Hérail de Brizis, mencionadas per Marie-Lucy Dumas, op. cit., la fondacion d’una fortificacion tenguda per una garnison d’òmes d’armas dins aqueste luòc seriá deguda a un acòrd entre lo senhor d’Andusa e l’avèsque de Mende per contrarotlar aqueste passatge reputat dangièirós.