La bordadura denticulada dins l’eraldica occitana

Dins l’edicion que faguèt de l’armorial catalan de Steve Tamburini1, Pierre Adam-Even declarava que l’eraldica catalana teniá tres caracteristicas pròpias a la distinguir de sas vesinas. Parlava d’una part de la granda frequéncia de las armas parlantas e d’autra part de l’emplèc frequent de doas pèças originalas que son lo mont flòri (munt flore en catalan) e la bordadura denticulada sonada « bordura de pesses » e mai rarament « almoinas2 » en catalan.

Aquesta analisi plan justa oblidava çaquelà qu’aquestas tres caracteristicas èran largament partejadas ambe l’eraldica medievala occitana que, per de rasons istoricas, lingüisticas e politicas, aparteniá d’un biais evident, al meteis airal cultural que Catalonha pendent tot l’Atge-Mejan e al delà3.

Aqueste article a donc per objectiu de far un punt sus aquesta particion correnta dins cèrtas regions occitanas e en Catalonha, mentre qu’es a pauc pres completament absenta de l’eraldica medievala europenca.

Bordaduras denticuladas e componadas… precision lexicala.

Extrach de l’Armorial de S.Tamburini BM Tolosa ms798 f°7

Tròp sovent, trobam dins los blasonaments la confusion entre aquestas doas bordaduras diferentas.

Lo tractat del blason de Steve Tamborini4, datat del començament del sègle 16 (1513-1521) mas de tradicion tota medievala, fa clarament la distinccion entre « bordura de pessas » (ortografiat tanben « de pesses ») e « bordura componea ».

Vaquí çò que trobam dins l’obratge de referéncia en matèria d’eraldica catalana d’Armand de Fluvia i Escorsa « Manual d’Heràldica i tècnica del blasó. » a la pagina 71.

« A Catalunya hi ha una bordura típica, la BORDURA DE PECES, generalment vuit, que ordinàriament és del mateix esmalt que la figura principal del camper. »

Lo catalan a donc conservat fins ara l’expression « bordura de peces », per aquesta mena de bordadura que l’airal catalan parteja donc largament, o veirem, ambe una bona part de l’espaci occitan.

En occitan justament, vaqui çò que trobam dins lo lexic amassat per Auban Bertero dins « Blasonar en Occitan. »

Denticulat, ada (adj), fr. denticulé, e – Bordadura carnelada que si n’en vetz solament lei merlets. Per Veyrin-Forer es normalament de 14 pèças. Cat. denticulat, esp.denticulado.

Componat, ada (adj), fr. componée, e – Si ditz dei pèças (dins nòstre cas la bordadura) devesidas en pichòts carrats o rectangles d’esmauts egaus e alternats. Cat. componat, esp. componado etc…

Segon aqueste autor, lo denticulat se diferencia tanben del dentat (fr. denché) e del dentelat (fr. dentelé) que eles presentan de dents ponchudas mai o mens gròssas.

Mas lo tèrme catalan denticulat citat per A.Bertero es en fach l’equivalent de l’occitan dentelat (cf A.de Fluvia i Escorsa p.66.) es a dire format de dents pichonas. L’armorial de S.Tamburini en lenga catalana parla el simplament de « dentura » per aquesta bordadura dentelada.

Dins lo vocabulari eraldic francés aqueste còp, trobam nòstre motiu eraldic a denticulé.

DENTICULÉ. Se dit des pièces, ou meubles, qui ont une bordure en forme de petits créneaux.

d’après l’Alphabet et figures de tous les termes du blason
L.-A. Duhoux d’Argicourt — Paris, 1899

DENTICULÉE, adject. fém., se dit de la bordure composée de dents, à la façon des denticules que l’on voit aux chapiteaux des colonnes et autres ornements d’architecture. La bordure DENTICULÉE diffère de la bordure crénelée en ce que chaque dent de la première est mouvante du bord de l’écu, et détachée des denticules voisines par un espace égal à sa largeur5.

Meteissa causa dins lo diccionari de J-P FERNON6 :

DENTICULÉ : adj. Crénelé formant la bordure de l’écu et généralement composé de 14 pièces.

Enfin, Emmanuel de BOOS que la definís dins son Dictionnaire du blason coma « une bordure crénelée dont on ne verrait que les merlons ; elle se présente souvent comme une bordure componée dont l’un des émaux est le même que celui du champ et sans séparation d’avec celui-ci. La bordure denticulée fut l’un des modes de brisures les plus utilisés dans la France du sud durant le Moyen-âge. ».

Se penam a soscriure a la referéncia a la bordadura componada que risca d’entreténer una cèrta confusion, trobam qu’aquesta definicion a lo merite de far allusion a son emplèc coma bresadura dins los paisses de lenga dòc. I tornarem.

Lo lexic occitan seriá donc mai pròche del francés que del catalan per aquesta expression. Lo tèrme denticulat es de tot biais a raprochar del mot occitan dentalh (fr. créneau) venent de l’occitan medieval dentelh, dentilh  eissut del latin  denticulum 7.

Nombre de pèças de la bordadura denticulada.

Dins los exemplaris qu’avèm encontrats, lo nombre de 14 pèças evocat per Fernon e Veyrin-Forer es fòrça minoritari per la bordadura denticulada. La màger part dels escuts pòrtan 8 o 6 pèças8. Cal remarcar tanben que d’escuts identificats coma apartenents al meteis linhatge o a la meteissa persona pòdon portar un nombre diferent de pèças segon loras diferentas figuracions.

Vaquí qualques exemples.

BORDADURA DENTICULADA DE 14 PÈÇAS :

Armas de Mostuèjols – Sant Guilhèm del Desèrt (34)

BORDADURA DENTICULADA DE 13 PÈÇAS :

Armas non identificadas – glèisa dels Augustins Tolosa (31)

BORDADURA DENTICULADA DE 11 PÈÇAS :

Armas non identificadas – jasent, musèu de la ciutat de Carcassona (11)

BORDADURA DENTICULADA DE 9 PÈÇAS :

Armas d’Astorg de Cenaret (v.1442-1447) – glèisa de Magrinh (12)

BORDADURA DENTICULADA DE 8 PÈÇAS :

Armas del Puèg o de Montbrun (?) – Clastre de la catedrala de Besièrs (34)

BORDADURA DENTICULADA DE 6 PÈÇAS :

Armas de la familha de Cajarc (?) – Abadiala Sant Salvador de Fijac (46)

Emplèc de la bordadura denticulada dins las armas plenas o coma bresadura.

Coma l’avèm vist mai naut, E. de BOOS disiá que la bordadura denticulada èra un dels biaisses de bresadura mai corrent del sud de França pendent l’Atge-Mejan. Aquesta opinion li veniá probablament dels nombroses estudis que consacrèt a l’eraldica d’Auvernha ont, efectivament, l’encontram sovent emplegada aital.

En Auvernha :

L’armorial que representavan los 194 escuts pinturats sus las parets del castèl d’Aurosa9 dins lo Cantal (Cna de Molompisa), rapidament relevats en 1927, nos permet un estudi parcial de la valor de la bordadura denticulada coma biais de bresar en Auvernha dins lo darrièr quart del sègle 13. D’efièch, la màger part de las armas figuradas apartenián a de fratrias originàrias de mantuns parçans d’Auvernha.

Encontram 13 ocuréncias de bordaduras denticuladas sus l’ensemble de l’armorial siá dins 6,7% dels escuts. Dins aqueste nombre, 8 bordaduras jògan lo ròtle de bresaduras e 5 apartenon a las armas plenas dels linhatges de Canilhac e Laròca (aqueste darrièr linhatge es pas identificat precisament).

Observam tanben que la bordadura denticulada fa partida dels mejans costumièrs, mas pas majoritaris, de bresar las armas familialas. Ambe 8 casses, es a egalitat ambe l’ajost d’un cap, d’una cotiça o d’una autra pèça que se situisson cadun a environ  10% de las bresaduras. Luènh davant, trobam lo cambiament/inversion d’esmalts a 28% puèi lo lambèl a 14,5%.

L’estudi del cas de la familha dels vescomtes de Murat, una de las mai documentadas, nos mòstra qu’a la fin del sègle 13 e sus tres generacions, la bordadura denticulada foguèt causida coma bresadura pels filhs arribats al segond reng, alara que lo cambiament d’esmalt sembla èsser estat reservat als fraires de tresen reng dins la fratria. Una generacion çaquelà estimèt melhor de marcar la bresadura ambe un cambiament de pèças dins l’escut. Es çò que podèm observar dins lo tablèu genealogic çai-jos. Los escuts son figurats tals coma apareissián sus las pinturas muralas de la tor d’Aurosa, ambe lo nom de lor proprietari e lo numèro utilizat per E.de BOOS dins son edicion (en gras entre parentèsis).

En Roergue :

La proporcion de bordaduras denticuladas suls sagèls roergasses10 es exactament la meteissa qu’al castèl d’Aurosa ambe 36 ocuréncias sus 538 sagèls siá 6,7% de l’ensemble. Per èsser mai precís çaquelà, caldriá eliminar del nombre total los sagèls sens escut figurat çò que fariá imancablament augmentar nòstra proporcion. Podèm reténer donc que la bordadura denticulada i es plan mai qu’anecdotica. Aquí per contra, la diferenciacion entre armas plenas e bresadas es mai complicada a establir estent donada la natura forçadament parcelària del corpus. Pr’aquò, l’estudi menat per Y. Rocher suls sagèls del linhatge de Berenguièr de Cailutz11 mòstra qu’una branca capdeta d’aquesta familha bresèt ben las armas originalas del linhatge per una bordadura denticulada. La familha de Castèlpers sembla, ela tanben, aver utilizat la bordadura denticulada coma bresadura. Mas çaquelà, d’exemples nombroses mòstran que nòstra bordadura podiá representar un element constitutiu de las armas plenas del linhatge coma pels Saunhac, Mostuèjols o Gozon.

Armas d’Uc de Castèlpers, abat de Bonacomba e senhor de Naucèla (1427), dins la glèisa de Naucèla (12)
Armas d’Alzias de Saunhac, senhor de Bèlcastèl (vèrs 1420), dins la glèisa de Bèlcastèl (12).

En País Tolosan :

Las armariás dels capitols de Tolosa contengudas dins lo manuscrit de las Annalas de la vila12 nos balhan un autre escantilhon d’estudi interessant (205 escuts armoriats entre 1368 e 1448). Las bordaduras denticuladas i apareisson regularament entre 1368 (primièra enluminura parcialament armoriada) e 1438, puèi desapareisson totalament del corpus après aquesta data. Las armas portant una tala bordadura representan una proporcion de 10% del total entre 1368 e 1438. Aqueste percentatge representa 7,3% se prenèm en compte tot lo periòde medieval (1368-1448) çò qu’es comparable a çò qu’aviam trobat mai naut en Auvernha o en Roergue. Qualques familhas capitulàrias pòrtan la bordadura denticulada dins loras armas plenas (familhas de Blasi, Azemar e Molinièr) e per doas ocuréncias solament la bordadura podriá èsser considerada coma una bresadura. La desaparicion totala d’aquesta pèça après 1438 es pas sens pausar qualques questions. Òm diriá que sèm en preséncia d’una fin de « mòda » començada d’antiquitat e que subrevisquèt pas a la fin de l’Atge-Mejan, benlèu jos l’influéncia de l’eraldica francesa ont la bordadura denticulada es completament absenta. Aqueste sentit es apiejat pel fach qu’un escut posterior d’un membre del linhatge de Blasi (1441) vei sa bordadura denticulada purament suprimida. Endacòm mai, en Roergue, tres linhatges que portavan una bordadura denticulada dins loras armas dels sègles 13 a 15 las van transformar en bilhetas emigradas sul camp de l’escut (Saunhac, Mostuèjols, Gozon13). Podriam èsser aquí en preséncia d’un fenomèn de francisacion de l’eraldica occitana, perceptible dins l’aristocracia de mai en mai ligada a la dinastia capeciana.

En Bas-Lengadòc – Montpelhièr :

Los arquius de la vila de Montpelhièr conservan solament tres sagèls medievals presentant una bordadura denticulada, çò que representa mens de 1% del total (M.Oudot de Dainville, Sceaux conservés dans les archives de la ville de Montpellier, 1952). Lo primièr (p.145) sagèl es lo de Raimond de Canilhac, avèsque de Palestrina de 1361 a 1373, qu’èra sortit de Gavaldan.

Per contra, los dos autres son atribuables a d’òmes originaris del ròdol de Montpelhièr. Lo primièr dels dos es Joan de Lunèl, notari reial e garda dels arquius de la senescalciá de Bèucaire de Provença en 1363 (p.213) que portava un aucèl tenent un ramèl pel bèc a la bordadura denticulada. Son patronim rampèla son origina geografica dins la borgada de Lunèl distanta d’un vintenat de quilomètres a l’èst de Montpelhièr. Sembla pas aver cap de rapòrt ambe los senhors d’aquesta localitat. Lo darrièr sagèl, apendut a un acte de 1364, aparteniá a Guiraud Pargues, doctor ès leis a Montpelhièr, de que las armas presentant un aret enrodat d’una bordadura denticulada son evidentament parlantas (p.228).

Vesèm donc que la bordadura denticulada èra presenta en país montpelhierenc tanben mas d’un biais pauc espandit.

Espandida geografica.

Coma se pòt veire sus la mapa çai-jos, l’airal d’espandida de la bordadura denticulada en Occitània medievala cobrís mai que mai una zòna centrala entre Auvernha e piemont Pirenenc ambe Roergue, Albigés, País Tolsan, Carcassés e Corbièras e los paisses vesins en termièra de contact (partida orientala del Carcin, Gavaldan, Lodevés e Bederés).

L’Auvernha septentrionala sembla escapar al fenomèn se nos fizam als articles sus las bordaduras presents dins lo « Dictionnaire héraldique de l’Auvergne. » de  JB.Bouillet (1837) e dins « l’Armorial des familles d’Auvergne. » del comte A. de Remacle, que citan pas que de familhas eissudas de las zònas precedentament citadas coma portairas de bordaduras denticuladas. Pas cap de bordadura denticulada tanpauc dins l’armorial de Guillaume Revel, quitament per las partidas relevant de Nauta-Auvernha. Sabèm pas s’i devèm veire lo signe d’un esfaçament precòci de la tendéncia de bresar relevada al sègle 13 al castèl d’Aurosa e a metre benlèu en relacion ambe la francisacion de las practicas eraldicas relevada precedentament en Roergue e País Tolosan.

Ambe 3% de bordaduras totas menas confondudas, lo Lemosin medieval sembla èsser demorat tanben en defòra de l’airal d’espandida de la bordadura denticulada14. Çaquelà, la preséncia d’una òrla de bilhetas dins las armas de la familha lemosina de Pleus15, que podriá representar lo vestigi d’una bordadura denticulada, daissa pensar que lo fenomèn que descrivèm aquí poguèt tocar marginalament aquesta region.

Los sagèls contenguts dins lo « Catalogue des sceaux des archives départementales de la Dordogne »16 e dins « Sigillographie du Périgord »17 compta pas qu’una occuréncia de bordadura denticulada blasonada a tòrt componada, a saber un quartièr a las armas dels Gozon de Roergue, estrangièrs al Peiregòrd. Sol lo linhatge de Ferrièras de Sauvabuòu, vesin del Carcin, portèt la bordadura denticulada que se cambièt posteriorament ela tanben en òrla de bilhetas.

Se nos referam als sagèls medievals de la zòna gascona18, observam que la bordadura denticulada i es completament absenta.

Meteissa constatacion pels sagèls conservats als arquius despartamentals de las Bocas-de-Ròse19. Dins aquesta zòna marcada per l’influéncia dels contes-reis d’Aragon fins al mièg del sègle 13, auriam çaquelà pogut pariar sus la preséncia d’aqueste trach caracteristic de l’eraldica catalana.

Pel Dalfinat, l’espepissament dels obratges de referéncia de J.Roman 20, nos mòstra que la sola occuréncia d’escut a la bordadura denticulada concernís un quartièr del contra-escartairat dels vescomtes de Tallard. Aqueste quartièr lor veniá del linhatge carcinòl de Trians dins la parentat de Jacme Duèsa, Papa conegut jol nom de Joan XXII. La bordadura denticulada sembla donc tanben absenta d’aqueste airal geografic.

Aquestas observacions coma la granda frequéncia d’aquesta pèça dins l’eraldica catalana medievala (mai de 10% de las 300 armas contengudas dins l’armorial de Steve Tamborini) nos podriá menar a far l’ipotèsi d’una influéncia pel biais de las senhoriás occitanas dependentas de la corona d’Aragon fins al sègle 13 (Carlat, Milhau, Gavaldan, domènis dels Trencavel). Mas l’estudi de Provença o del Lengadòc oriental, ont aquesta bordadura es totalament absenta, malgrat los ligams estreches ambe la corona d’Aragon nos empacha de seguir totalament aquesta draia.

Conclusion

La bordadura denticulada apareis coma una pèça tipica de l’eraldica catalana e en partida occitana e es gaireben absenta de las autras zònas geograficas europencas. Aquesta bordadura, formada de 6 a 14 pèças, èra lo mai sovent de l’esmalt del mòble o de la pèça principala qu’acompanhava.

Element d’armas plenas o de bresaduras, siaguèt mai que mai emplegada del sègle 13 al mièg del sègle 15 dins la partida centrala de l’airal cultural occitan sens qu’òm pòsca clarament religar aqueste fenomèn a l’influéncia politica del reialme arago-catalan a aquesta epòca.

Son emplèc al nòrd dels Pirenèus sembla s’èsser perdut a la fin de l’Atge-Mejan benlèu del fach d’una mena d’integracion a las tendéncias de l’eraldica « francesa » marcada per l’abandon d’aquesta particion originala e pel recuol de sistèmas de bresadura ancians.

Olivièr Daillut-Calvignac

  1. P.Adam, « Traité du blason et armorial catalan de Steve Tamburini. », in Boletín de la Real Academia de Buenas Letras de Barcelona, XXIX, 1961-1962, p.367. Aquesta edicion foguèt facha a partir de las doas còpias conservadas dins las bibliotècas de Besançon (fonds Chifflet 85 e 165) e de Tolosa (ms 798).
  2. A.Augustin , « Dialogo de las armas i linages de la nobleza de España », 1734, p.13.
  3. Avèm dejà evocat endacòm mai la non pertinença d’una legida nacionala de l’eraldica, en particular a l’Atge-Mejan. Aital, distinguir una eraldica catalana vesina de l’eraldica francesa relèva del non-sens se tenèm pas compte de l’evolucion de pròche en pròche d’aqueste còde grafic e identitari al dintre de las grandas zònas culturalas europencas.
  4. Avèm trabalhat sus la version conservada a la Bibliotèca Municipala de Tolosa.
  5. http://www.blason-armoiries.org/heraldique/d/denticulee.htm d’après le Dictionnaire encyclopédique de la noblesse de France de Nicolas Viton de Saint-Allais (1773-1842)  — Paris, 1816
  6. J.-P. Fernon « Dictionnaire d’héraldique » p.52
  7. M.Raynouard, « Lexique roman ou dictionnaire de la langue des troubadours… » Tome 3, p.25-26
  8. Per exemple, totas las bordaduras denticuladas de l’Armorial de Steve Tamburini comptan 8 pèças levat las representadas dins los escartairats.
  9. E.de Boos, « Le décor armorié du château d’Aurouse. » Revue française d’héraldique et de sigillographie, T.69-70, 1999-2000.
  10. M.de Framond, sceaux rouergats du Moyen-âge, Editions françaises d’arts graphiques, 1982.
  11. Y. Rocher, La matrice de Bérenguier de Caylus, Revue française d’héraldique et de sigillographie – Etudes en ligne, 2020, p.11.
  12. Ch. Cau, Les capitouls de Toulouse – L’intégrale des portraits des Annales de la Ville 1372-1778., ed. Privat, 1990
  13. Foguèt tanben lo cas per la familha peiregordina de Ferrièras que vegèt sa bordadura denticulada cambiada en òrla de bilhetas.
  14. J.Jalouneix, l’héraldique du Limousin du 12e au 21e siècle, Tèsi de doctorat, 2012, p.38
  15. Pléaux senhors de Jutjal al sègle 14 (Jugeals-Nazareth, 19), d’après J. Jalouneix, op. citat
  16. B.Reviriego, , 1994
  17. Ph. De Bosredon, 1880
  18. La Plagne-Barris, Sceaux gascons du Moyen Âge, 1888-1892, reculh de 783 sagèls ligats a l’istòria de Gasconha mas presentant tanben las armas de familhas non gasconas
  19. L.Blancard, Iconographie des sceaux et bulles conservés dans la partie antérieure à 1790 des archives des Bouches-du-Rhône, 1860
  20. « Sigillographie du diocèse de Gap. » (1870), « Sigillographie du diocèse d’Embrun. » (1873) e la « Description des sceaux des familles seigneuriales du Dauphiné. » (1913)

Categorias

Articles similaires