Introduccion
La « Canso de la Crotzada » es una òbra epica en lenga d’òc que foguèt compausada en doas fasas e per doas mans diferentas.
De 1212 a 1213 pel clèrgue Guilhèm de Tudèla dins l’entoratge de Simon de Montfòrt. Aquesta primièra partida es pro paura en lexic eraldic çò que se pòt explicar per las fonccions de clèrgue qu’ocupava son autor, probablament pauc versat dins lo monde de la guèrra.
Puèi a partir de 1218 es un autor demorat anonim mas qu’èra al contrari, del partit dels princes occitans, que pren lo relai. Aqueste personatge fasiá per contra probablament partida de l’entoratge guerrièr dels comtes de Tolosa e son tèxte es plan ric en detalhs de batèstas e en vocabulari tocant l’arnèsc o l’eraldica utilisats pels cavalièrs dels òsts en preséncia.
Aqueste estudi es estat pensat coma un simple aplèch al servici de los que s’interessan a la lexicologia eraldica medievala e a pas vocacion a presentar un article aprigondit sul subjècte.
L’estudi dels camps lexicals eraldics es estat fach sus la transcripcion del tèxte original tirada de l’edicion Lettres Gothiques.
Cada extrach es precedit dels numèros de la pagina, de la laissa e de la linha ont se tròba.
Lo vocabulari eraldic apareis en gras alara que lo vocabulari vexillari es estat escrich en italic.
Primièra partida (Guilhèm de Tudèla – 1212-1213)
– p.138 [83] l.7 « …una asta de fraiche ab un gonfano vair »
– p.154 [97] l.3 « Mossenher Bochartz tenc un peno de sendal
On a pent un leo, … »
– p.166 [109] l.5 « Per la crotz ramondenca, que contra’l vent resplant, »
– p.180 [121] l.15 « E lo coms de Montfort venc…
E portec entresenhs e escud ab leon »
Segonda partida (autor anonim – 1218-1219)
– p.208 [140] l.2 « Senheiras desplegadas e.ls penos destendutz ;
Dels escutz e des elmes, on es li ors batutz, »
– p.246 [154] l.27 « Si degus m’es laupart, eu li seré leos »
– p.262 [159] l.65 « El coms de Montfort…
E vit…
E el cap del castel es sos gomfanorers,
El leos e la senha… »
– p.264 [160] l.9 « Per la crotz s’enansa el leos es mermans »
– p.280 [163] l.60 « … una senheira negra… »
– p.280 [163] l.70 « Li escutz e las lansas e la onda qui cor
E l’azurs el vermelhs el vert ab la blancor
E l’aur fis e l’argens… »
– p.280 [163] l.76 « als sos cavals cubertz e denant l’auriflor »
– p.282 [164] l.32 « Le leos e la flama s’es aisi enbatutz »
– p.282 [164] l.49 « Senhors, so ditz lo coms…
Que l meus leos se clama… »
– p.286 [165] l.11 « Mas lo critz e la noiza e l frim dels penonceus »
p.312 [172] l.49 « E anatz enta l’comte recebre l seu leo »
p.376 [187] l.3 « Que’l coms Simos cavalga el leos el cristals… »
p.378 [187] l.56 « E de las entresenhas vermelhas e porprals »
p.378 [187] l.65 « Las doas crotz vermelhas e l’ensenha comtals »
p.380 [188] l.7 « El comte de Montfort…
E la sua senheira el leo entalhat
… e li escut daurat »
p.384 [188] l.79 « Car la crotz escarida a’l leo abeurat »
p.394 [190] l.73 « … e las senhas el leo figuratz …
E dels entresenhs dobles e d’escuilh nielatz »
p.414 [193] l.65 « E li garniment doble e li escut florit »
p.422 [195] l.35 « El pros n’Ucs de la Mota el sieu vermelhs leos »
p.424 [195] l.62 « … la Mota n’Ugos
…
… ferit un dels garsos
Per qu’en remas vermelhs lo sieu blanc gonfanons. »
p. 438 [197] l.66 « Li aubercs ab cubertas e li bel escut pent »
p. 438 [197] l.69 « E las senhas de pali e li gonfano tent »
p.440 [197] l.113 « E lo coms de Montfort ab lo leo mordent »
p.442 [197] l.132 « Qu’ins el vostre leo an meza la serpent »
p.444 [198] l.33 « On es l leos malignes el sieus gonfanoniers »
p.454 [200] l.26 « E dessus la senheira qu’era de Montaigon »
p.456 [200] l.43 « Els entresenhs mirables… »
p.458 [200] l.88 « Que de sanc ab cervelas banharem mon leon »
p.460 [201] l.54 « Cazec la ensenha en l’aiga el leos el graver »
p.466 [202] l.8 « E mes hi sa senheira el leo els aufres »
p.498 [207] l.51 « … Vilamur ! Firens
Car la sua senheira lor es sus en las dens
Mas la clartat dels elmes e l’aurs fis e l’argens
E lo blans el vermelhs e la color el tens »
p.512 [209] l.85 « … los senhals esclarzits
E la crotz e la penche el taur e la berbitz
E les autres ensenhas dels baros enarditz »
Bilanç de la recèrca lexicala.
Presentarem aicí los termes d’eraldica e de vexillologia en occitan medieval trobats dins la « Canso de la Crotzada ». Seràn classats e cada mot o expression seràn seguits de lor equivalent en occitan actual e de lora revirada en francés (en italic).
Colors :
Argens = Argent = Argent
Aufres = Aurfrés = Orfrois
Aurs, ors = Aur = Or
Azurs = Azur = Bleu / azur
Blanc, blans, blancor = Blanc / argent = Blanc / argent
Negra = Negra / de sable = Noire / de sable (per parlar d’una ensenha)
Porprals = Porpal / de porpra = Pourpré / de pourpre
Vair = Vaire o Var = Vair
Vermelhs, vermelhas = Vermelh / golas = Rouge / gueules
Vert = Verd / sinòple = Vert / sinople
Mòbles :
Berbitz = brebis (en fach l’aret dels vescomtes de Lomanha)
Crotz = croix (vermelhas per parlar de las armas dels comtes de Tolosa e de Comenges)
Crotz ramondenca = croix des comtes de Toulouse
Florit = fleuri (per parlar de l’escut)
Laupart = Léopard
Leo, leon, leons = lion
Penche = peigne
Taur = taureau
Tèrmes de vexillologia :
Auriflor = oriflame
Ensenha comtals = enseigne comtale
Entresenhas = armoiries, enseignes
Entresenhs dobles = enseignes doubles
Gonfano, Gonfanons = gonfanon
Gomfanorers, gonfanoniers = gonfanoniers
Peno = penon
Penonceus = petit penon
Senha, Senhals, Senheira = enseigne
Olivièr Daillut-Calvignac
