Quauques amiras de l’istòria eraldica de la familha de Fargas de Vasadés.

La descobèrta, pròche de Montflanquin d’Agenés (Monflanquin, 47), de duas verbèlas a las armas de Bernad de Fargas (vèrs 1280-1341), arcavèsque de Narbona de 1311 a sa mòrt, nos balha l’escasença de har un punt sus la genealogia e l’istòria eraldica de la familha gascona de Fargas¹ installada en Provença dens la règa deu papa Clamenç V, aliàs Bertrand de Got (1264-1314).

Lo forom deu site de la revista « Détection passion » presentava au mes de genèir de 2010 las fotòs de duas verbèlas descobèrtas a 800 mètres de distància l’una de l’auta dens lo virat de Montflanquin d’Agenés ² Aquestes dus objèits, dens un estat de conservacion remarcable, èran tanben presentats dens un numèro papèir d’aquesta revista quauques mes mei tard dens un interessant article dedicat entègrament en d’aquestes pendents d’arnèsc plan sovent armoriats³.

L’autor de l’article se desconsolava de l’abséncia d’identificacion de las armas figuradas e en partida esmaltadas sus las duas verbèlas.

Fau díser qu’es plan lonh d’Agenés que faliva cèrcar d’autas representacions deu medís escut que pòdem blasonar « partit au 1 copat d’argent a la crotz alesada e patada de vermelh e d’aur au pòt (de sable) e au 2 d’aur a tres haishas de vermelh ».

De hèit, es dens lo castèth de Vilaroja de Termenés (Villerouge-Termenès, 11), situit a 300 qm au sud-èst deu lòc de descobèrta, qu’am trobat mantunas figuracions d’aqueste escut qu’apartenèva donc a Bernad de Fargas, arcavèsque de Narbona e senhor de Vilaroja entre 1311 e 1341. Benoît Brouns consacrèt un excellent article a aqueste prelat on ne’n balhèt la biografia la mei completa possibla⁴.

Es en granda partida d’aqueste trabalh que tiraram aquí nòstas informacions sus aqueste illustre personatge.

Bernad de Fargas.

Tanben com ic disèvam precedentament, las hustas d’una sala deu castèth de Vilaroja-de-Termenés son cobèrtas de pintruras a las armas deu prelat alternadas dab las armas « d’argent a la crotz de vermelh » de l’arcavèscat de Narbona.

• 

• 

L’escut partit de l’arcavèsque figura tanben a la clau de vòuta d’una pòrta de la murralha defendent l’accès au castèth de Vilaroja, deu bòrn deu livant. Aquò’s aquiu susmontat de çò qu’èra benlèu un retrèit escultat deu prelat, acompanhat de la mitra e de la cròça.

Son excepcionala longevitat suu shèite de l’arcavèscat (30 ans, entre 1311 e 1341) permetot a Bernad de Fargas d’entrepréner un pilòt d’òbras suus bastiments relivant de son autoritat.

Atau, l’aute castèth que tenèva l’arcavèsque a Capestanh (Capestang, 34) que presenta eth tanben decòrs ondrats de l’escut de Bernad, totjorn acompanhat de las crotz vermelhas de Narbona e aquí mei de las flordalisses capecianas.

Aqueste prelat bastidor deishèt tanben sa marca dens l’edificacion de la catedrala Sent Just e Sent Pastor de Narbona (Narbonne, 11), jòia de l’art gotic raionant.

Atau, los vitralhs de la capèra Sant Martin, edificada per Bernad de Fargas, presentan la medissa associacion eraldica que los decòrs de Capestanh dab sas armas costejant las armas deus reis de França e de la Glèisa de Narbona.

Bernad de Fargas hasot tanben pinturar sas armas suus dus pilars mai vesedeirs deu còr deu sanctuari. Aquestes dus escuts malurosament plan escafats dominan duas pintruras que moishan un personatge mitrat e aureolat dens lo ròtle d’ensenhaire acompanhat a cada còp d’un escolan aucupat a léger que poiré representar Bernad de Fargas pendent sa joenessa recebent son saber de son illustre oncle Bertrand de Got, vingut papa devath lo nom de Clamenç V.

• 

• 

• 

Enfin, la catedrala renfèrma la tomba d’aqueste prelat, que hit bastir abans sa mòrt suu costat nòrd de la barradura deu còr. Pren la forma d’un clòt plan sòbre de que la sola recèrca d’ornaments se vei sus la vòuta ondrada de trilòbes e pintrada. I tornam trobar naturalament las armas de Bernad de Fargas a la clau de vòuta. Lo jasent de l’arcavèsque estot darrocat pendent la Revolucion francesa. Egau, ne’n consérvam la sovinença gràcia aus manuscrits de la Colleccion de Gaignères⁵ que lo descriu coma acompanhat d’un escut escartairat d’una crotz patada e d’un pòt⁶.

• 

• 

Per acabar dab nòste inventari monumentau de las armas de Bernad de Fargas, mencionaram l’escut relevat per R. Hyvert dens l’androna de la Destillariá dens lo centre de Narbona⁷.

Au nivèu sigilografic, Bernad de Fargas deishèt quauques emprentas deus sagèths de qüan estot avèsque de Rouen e arcavèsque de Narbona, mes pas una d’era presenta una figuracion de sas armarias⁸.

Se nos viram adara de cap aus manuscrits, son probable las armas de Bernad de Fargas que figuran disement esboçadas sus la pagina 17 de l’armoriau Le Breton (n°135)⁹ L’escut es malurosament pas colorat. Lo partit i es inversat e la crotz alesada es chic o pas patada, mas reconéishem ben las tres haishas e sustot lo pòt caracteristic present sus l’escut de nòste arcavèsque. E. de BOOS i vesot una cauquilha e s’escasot donc pas d’identificar aqueste escut.

Sa pausicion dens lo manuscrit es pas shens pausar quauques questions. De hèit, se seguíssem l’analisi codicologica d’Emmanuel de BOOS¹⁰, la pagina 17 de l’armoriau ven après lo purmèir ensemble datable deu siègle 15 (p.5 a 12) e acaba un ensemble de cinc paginas demoradas blancas o cargadas de quauques trèits o esbòç. Nòste escut se tròba donc solet suu recto de la pagina 18 on comença l’armoriau de la fin deu siègle 13 (devèrs 1292 per E.de Boos, entre 1290 e 1320 per M.Popoff¹¹). Egau, E. de Boos declara qu’aquesta pagina 18 « est à l’évidence du XVe siècle, sans que l’on puisse dire avec certitude s’il s’agit d’un pur ajout ou si elle serait la copie d’une page d’origine détruite dès la fin du Moyen-Âge. » Nòste escut poiré benlèu aportar una responsa en d’aquestas incertituds.

De hèit, los escuts pintrats a la pagina 18 concernissen lo ducat de Normandia e començan justament peu duc (n°136). Segon E. de Boos, la partida deu manuscrit dedicada a la marcha de Normandia estot desorganizada tanlèu la compausicion de l’armorial. Atau, aquesta marcha vinè a l’origina just après la marcha d’Isla de França e començava per l’actuala pagina 22 que hasè fàcia a la pagina 19. Començava donc per l’escut de Jean de Brienne, comte d’Eu tuat a la batalha de Courtrai en 1302 (n°216). Egau, normalament, una marcha d’arma divè començar per l’escut de son prince màger¹² Per tant de corregir aquesta manca, l’autor de l’armorial auré poscut ajustar una hulha au manuscrit e au prètz d’una chicòia desorganizacion deus hulhets, ajustar las armas deus ducs de Normandia a la plaça que divèn téner. Atau, lo hulhet portant las paginas 17 e 18 seré estat mes en cap de manuscrit a la tota debuta deu sègle 14 e plenhat a flor e a mesura dinc au siègle 15 com ic atèstan mantunas armas de personatges d’aquesta epòca.

Çò que nos condosís dens aquesta ipotèsi es que vesem per transparéncia que l’esbòç de l’escut de Fargas se tròba exactament au revèrs deu segond escut de la pagina 18 (n°137) atribuit au comte deu Perche. Egau, aqueste darrèir comtat relevava pas exactament deu ducat de Normandia que hasèva pas que vesiar. Nos pòdem donc estonar de lo véser figurar a la segonda plaça de la marcha, just après lo duc.

A l’encontra, Bernad de Fargas, au començament de sa carrèra, estot arcavèsque de Rouen entre lo 4 de junh de 1306 e lo 5 de mai de 1311, çò que hasè d’eth alavetz, lo segond personatge mei important de Normandia après lo duc. Sàbem¹³ que son episcopat alahòra estèt marcat per sas despensas escandalosas que menhèren son oncle Clamenç V a méter l’avescat jos sequèstre lo 18 de novembre de 1308. Conéishem tanben sos rapòrts conflictuaus dab la noblesa normanda que li reprochava son arogància. Atau una situacion manquèt pas d’atirar l’atencion deu rei Philippe le Bel que cercava alavetz mejans de pression per butir lo Papa a lo sosténer suus afars de Bonifaci VIII e deus Templièrs. Pamflets a l’encontra de l’avèsque comencèren de circular peu país. Lo despart de Bernad de son shèite de Rouen estot alavetz autant una decision estrategica de son oncle qu’un sauvetatge deu joen prelat inexperimentat e acabaire.

Poirém pensar alavetz qu’a l’origina, lo segond escut de la pagina 18 deu manuscrit poscossi estar estat lo de l’arcavèsque. Las armas de son predecessor Guillaume de Flavacourt  (1278-1306) figuravan d’alhors dens la partida compausada a la fin deu sègle 13 (n°171 – l’acevesce de Roen). Mes l’escandala de son despart e la maishanta sovenença que deishavan lo prelat aurén poscut explicar la volontat de l’esfaçar au profeit d’un comte vesin¹⁴. L’escut de Bernad de Fargas auré poscut estar posteriorament copiat per transparéncia sus la pagina 17 per ne guardar la traça, explicant las posicions inversadas deus mòbles deu partit e l’abséncia de colors.

Aqueste hulhet ajustat poiré donc ben datar deu debut deu siègle 14 (pendent l’episcopat de Bernard de Fargas 1306-1311), en acòrd dab la datacion de M.Popoff, e estar estat completat en mei d’un còp, dinc au siègle 15 tanben com ic propausava E.de Boos. Gàusam propausar aquesta ipotèsi, benlèu fragila, a nòste lectorat que se’n harà lo jutje.

Lo linhatge de Fargas.

Dus autes armoriaus de l’Edat-Mejana presentan armas pro pròchas mes on figura pas lo quartèir d’argent a la crotz vermelha. Que fau díser qu’aqueste quartèir jogava lo ròtle de bresadura ajustada per Bernad alòrs que som aquí en preséncia de las armas plenhas deu linhatge de Fargas dempuei lo darrèir quart deu siègle 13. De hèit, aquestas armas presentan un partit de las armas originaus deu linhatge ondradas d’un pòt¹⁵, e de las tres haishas de la maison dominanta deu virat de Lengon (Langon, 33) : la familha de Gòt.

Aquesta familha, coneishuda dempuei lo començament deu sègle 12, tenèva las senhories de Vilandraut (Villandraut, 33) e Usèste (Uzeste, 33) dens lo Vasadés e de Graian de l’Espitau (Grayan-et-l’Hôpital, 33) dens lo Medòc. A la fin deu siègle 13, comptava dens sas aliganças maisons prestigiosas com las de Moncada, de Fumèl o de Mauleon. Lo partit de las armas de Fargas divè donc guardar lo sovenir de l’aliança deu modèste linhatge de Fargas dab l’illustra familha de Got nosada a l’escasença deu maridatge deus parents de Bernad, envèrs 1275¹⁶.

Legissem donc dens l’armoriau dit « du héraut Navarre »¹⁷, compausat devèrs 1370 lo blasonament seguent (n°1334) au dedens de la partida consacrada aus cavalèirs baneirets de la marcha de Peitieus¹⁸ : « Le sire de Forgues, party d’or a ung pot noir contre fessé d’or et de gueules ».  Aqueste senhor gascon s’i tròba pas solet vist que costeja sos parents e vesins de Balenx, Durfòrt, Duràs, Cancon eca…

A son torn, l’armoriau de « Gilles Le Bouvier, Héraut Berry »¹⁹, compausat entre 1454 e 1457 ne’n balha una illustracion plan beròia au foliò 117 (n°902) nomenada : « ceulx d’Antreghes ». Los esmauts deu segond quartèir i son ton inversats e lo pòt i es representat d’una faiçon hòrt realist dab una quèrba a dèstra e un pè cort.

La tituladura d’aqueste escut apèra quauques explicacions. De hèit, aqueste títol ajudèt pas E.de Boos a l’identificacion de l’escut e lo butèt a demorar prudent, mencionant juste la preséncia d’aquestas armas coma atribuidas au senhor de « Forgues » per l’eraud Navarre. Que fau díser qu’es en Provença que faliva anar cèrcar l’origina d’Antreghes  !

La tèrra d’Entraigas (Entraigues-sur-la-Sorgue, 84) situida a quauques quilomètres au nòrd-èst d’Avinhon apartenèva aus domenis deus comtes de Tolosa dinc a 1240, quand Raimond VII ne balhèt la senhoria²⁰ a Barral dei Bauç, vescomte de Marselha, a l’escasença deu maridatge d’aqueste fidèu dab sa neboda Sibila d’Andusa. Aquesta branca deus senhors deus Bauç conservèt aqueste lòc²¹ dinc au maridatge de Cecila deus Bauç dita « Rascassa²²», rèr-hilha de Barral, dab Raimond-Guilhèm de Budòs lo 28 de decembre de 1314. Atau, Cecila menhava coma dòt, en mai de 16 500 liuras tornesas, las senhorias d’Entraigas, Bedoin e Caromb que sa grand-mair avè portadas au patrimòni de son linhatge²³.

Es aquiu que se situís lo ligam entre la senhoria d’Entraigas de Vauclusa e la familha gascona de Fargas. De hèit, Raimond-Guilhèm de Budòs èra frair uterin de l’arcavèsque de Narbona Bernad de Fargas, neishut deu purmèir maridatge de sa mair N. de Got dab un senhor de Budòs²⁴ (véser la genealogia). Eth tanben profeitèt largament deu nepotisme de son oncle lo papa Clamenç V que lo nomenèt rector de Benevent (1306) puei rector deu Comtat (de 1310 a 1315) e enfin manescau de la Cort en 1314²⁵.

Aparentament, Raimond-Guilhèm e Cecila conservèron pas longtemps los sos dreits sus Entraigas qu’apareishen pas mei dens l’omenatge que Raimond-Guilhèm hasot de sos feus au novèth rector deu Comtat, lo 10 de març de 1317²⁶.

Se despolhèren benlèu d’aquesta senhoria au profeit d’un aute miei-frair de Raimond-Guilhèm, lo cardinau Raimond-Guilhèm de Fargas, bastidor probable deu castèth de Fargas dens la comuna vesina deu Pontet (Pontet, 84), situit a mija distància entre Avinhon e Entraigas. Aqueste prelat avè efectivament obtingut de son oncle un ensemble de tèrras en franc-alòd lo long de Sòrga ont hasot bastir lo-dit castèth. Semblariá que totes sos maines tornèren dens la mensa papala a sa mòrt en 1346.

La representacion de las armas de Fargas titoladas d’Entraiga dens l’Armoriau de Gilles le Bouvier guarda en tot cas la sovenença de la preséncia de nòste linhatge gascon au còr deu Comtat benlèu dincas au mitan deu sègle 15.

Enfin, l’Armorial Général de France (1696-1708) consèrva a la pagina 662 deu volum 15, consacrat au Lengadòc, las armas enregistradas peu capítol de la collegiala Sant Esteve de Narbona de que Bernad de Fargas estèt lo fondator en 1330. Sàbem l’importància qu’agot aquesta fondacion per l’arcavèsque que i consacrèt plan d’energia, de temps e d’argent²⁷. Èra donc logic que lo capítol guardèssi la sovenença d’aqueste pairinatge quasi qüate siègles après sa neishença.

Com ic moisha lo tablèu genealogic que presentam ací-dessús, lo papa Clamenç V hit profeitar de son influéncia tot lo clan familiau e en particular sos nebots sortits de sa sòr.

Atau, cinc d’entre eths aucupèren fonccions ecclesiasticas de haut nivèu.

Après Bernad, vinè Raimond-Guilhèm de quau am dejà parlat mei haut. Recebèt mantuns beneficis e fonccions eclesiasticas²⁸ puei accedit au títol cardinalice dab l’ajuda de son oncle, lo 19 de decembre de 1310. Las armas d’aqueste prelat son coneishudas mercís ad un manuscrit conservat a la Bibliotèca Municipala de Laon e que li apartenot. I tòrnam trobar las armas de Got dab d’esmauts inversats en purmèira plaça dens un partit dab un escartairat ont se costèjan tornar mei lo pòt de Fargas e una crotz patada de vermelh sus camp d’argent²⁹

Aquestas armarias se pòden blasonar « partit d’aur a tres haishas de vermelh qu’es de Gòt e escartairat d’argent a la crotz patada de vermelh e d’aur au pòt de sable qu’es de Fargas ».

Un aute frair mei june de Bernad, Beraud, estot nomenat avèsque d’Albi on demorèt de 1313 a 1334. Pòdem contemplar sas armas sus una clau de la vòuta majestuosa de la catedrala Santa Cezèlia de la capitala albigesa, dens la detzena travada.

Son probablament sas armas que figuran tanben dens las pintruras muralas de la glèisa Nòstra-Dòna deu Borg de Rabastens (Rabastens, 81)³⁰, datadas deu purmèir tèrç deu siègle 14. Las restauracions deu siègle 19 que menhèren a  tornar pintrar los escuts empachan egau d’estar complètament afirmatiu. Mes la preséncia d’aqueste mòble negue en forma de pòt dens un escartairat demòra un plan bon indici d’identificacion.

• 

• 

Beraud tanben, avè escartairat las armas primitivas de Fargas dab un simbòle religiós ostensible mas sens raperar las armas de sa mair, neishuda de Got. Son escut se pòt blasonar « escartairat d’argent a la crotz de vermelh e d’aur au pòt de sable »³¹.

Perqué d’acabar nòste inventari familiau, tornaram a Vilaroja de Termenés on un corbèu de l’anciana capèra deu castèth consèrva benlèu tanben la traça de las armas d’un autre membre deu linhatge de Fargas. Aquesta pèira, suportant una husta sus la paret nòrd de la capèra, presenta una escultura de maishanta qualitat. I vésem un escut a punta arredondida e pendilhat per un larg guinsal. Una bordadura componada o denticulada representa la partida mei clara de l’escut. La legida deu camp s’avèra mens aisida. De hèit, lo canton superior dèstre pòrta una gravadura pro ruisha de çò que poiré estar lo pòt caracteristic de las armas de Fargas. La partida senèstra hendasclada e rugosa sembla pas portar de traça de gravadura a l’excepcion benlèu d’una crotz simpla au canton superior.

Som aquiu probable en preséncia d’un escut portant las armas originalas de Fargas (preséncia deu pòt) bresadas per una bordadura³² que pénsam puslèu componada se nos hídam a la linha que sembla contuna de son bòrd interior. Sàbem que Bernad de Fargas entretenèva, en mei de las 80 personas a son servici, un certan nombre de membres de son linhatge notats « de hiis de genere domini » dens los registres. B.Brouns rapèra a lur subjèit qu’èran pas tractats com convidats mas qu’èran a l’ostau dens las residéncias deu prelat. Los registres de comptes guardan la sovenença deus sejorns longs e nombrós de sos frairs e sòrs, com Bertrand de Fargas, arquidiacre de Fenolhedés o enqüèra de sos nebots e en particular deu joen Amanieu de Budòs³³. Poirém pensar qu’una d’aquestas personalitats agossi poscut finançar una partida de l’amainatjament de la capèra castrala e i aver volut har representar sas armas. Lo frair arquidiacre, a causa de sas fonccions eclesiaus tanben com de sa proximitat geografica poiré respóner aus critèris d’atau un mecenat.

Epilòg.

Maugrat lo trabalh de recèrca remirable de Benoît Brouns, serà mauaisit de trobar dens la biografia de Bernad de Fargas l’episòdi que lo poscot miar a pérder a quauques centenas de metres de distància, tot pròche de Montflanquin d’Agenés, duas verbèlas deu garniment de son chivau o d’un autre animau de son equipatge³⁴/ Los quauques documents administratius conservats permetón a aqueste autor d’establir a pro pena un emplèc deu temps lacunari per las annadas de 1334 a 1341³⁵. Dens aquestes registres, vésem que lo prelat, en mei de sas visitas costumèiras a l’interior de son diocèsi, viatjava regularament « en França » (en febrièr de 1334 puei de julhet a novembre de la medissa annada), a Agen (Agen, 47 ; en abriu de 1339) o enqüèra en Carcin (Caors – Cahors 46 ; de març a mai de 1340 e Montalban – Montauban 82 ; en junh e julhet seguents).

L’ipotèsi la mei sedusenta seré que Bernad de Fargas poscossi aver perdut aquestes dus objèits au moment d’una visita a sa sòr Joana o a son nebot Raimond-Bernad de Balencs, senhor de Gavaudun (Gavaudun, 47). De hèit, aquesta localitat se situís a solament 6 quilomètres au livant de la comuna de Montflanquin. Son viatge en Agenés deu mes de mai au mes de setembre de 1339³⁶ poiré estar estat una escasença de visitar aquesta partida de la familha. L’indigença de las sorsas nos empacha maugrat tot de poder datar exactament atau un eveniment.

Çò qu’es certan, es que la descobèrta fortuita d’objèits armoriats, e en particular de verbèlas, permet d’abordar de faiçon originau l’istòria deus personnatges que los an possedits. Es malurosament plan domatge que la majoritat d’aquestas descobèrtas demòrin condemnadas tròp sovent au silenci de la clandestinitat.

Olivièr Daillut-Calvignac

Adaptacion dialectala David Escarpit

1. Fargas (Fargues, 33210), vilatge situat a quauques quilomètres al sud-oèst de Langon en Vasadés.
2. http://www.la-detection.com/dp/message-84000.htm
3. BERTON (L.), « Les Vervelles – Petits objets armoriés du Moyen Age », in Détection Passion n°90, sept-oct 2010, pp.7 à 16 ; nòstes objèits figuran a la pagina 10.
4. B. Brouns, Bernard de Fargues 1311-1341 – Un archevêque de Narbonne contesté ?, in Bulletin du Comité Archéologique de Narbonne, Tome 50, 2000-2003, p.41-82.
5. Fonds latin 17037 f°113, n°6762 d’après H.Bouchot, Inventaire des dessins exécutés pour Roger de Gaignières et conservés au Département des estampes et de manuscrits, 1891 e editat dins J. Adhémar e G. Dordor, Les tombeaux de la collection Gaignères à la Bibliothèque Nationale. Dessins d’archéologie du XVIIe siècle., in Gazette des Beaux-Arts, Ser.6, vol.88, 1976 n°726.
6. Una mencion de las armas de Fargas escartairadas dab las de Gòt figura au foliò 66 d’un armoriau conservat a la BNF devath la còta ms fr 5941 ; « Le seigneur Dantraingles d’or au pot cassé de gueulles, écartellé de mesme à 3 faces d’or » per l’identificacion deu nom Dantraingles, véser infrà.
7. R. Hyvert, « Les armoiries sur les édifices publics et privés (départements de l’Aude et de l’Hérault », Bulletin archéologique du Comité des travaux historiques et scientifiques, année 1953, pp.323-341, Paris, 1956.
8. G.Demay, Inventaire des sceaux de la Normandie, Paris, 1881, n°2251 e  M.Douët-d’Arcq, Collection de sceaux, Paris, 1863, n°6333.
9. BOOS (E. de), « Armorial Le Breton. », Somogy éditions d’art, Paris, 2004.
10. Idem p.15
11. M.Popoff « L’armorial Le Breton » dins la Revue française d’héraldique et de Sigillographie, 33-35^e annada, 1981-1983, n°51-53, p.9, nòta 1.
12. Com se pòt véser a la pagina 20 que començava la marcha d’Isla de França per l’escut deu rei.
13. B.Brouns, op citat p.44 et seq.
14. Personatge dejà present dens l’armoriau al n°128 dens la purmèira partida deu siègle 15.
15. Aqueste pòt poiré estar alusiu lo volossim considerar puslèu coma una ola, ustensile de fèr hargat dens una harga/Farga. Las representacions figuradas dab una quèrba hauta suus vitralhs de la catedrala de Narbona ne’n poirém estar un indici.
16. Véser la genealogia çai-jos.
17. P.Adam-Even, L’armorial du héraut Navarre (partie inédite et corrections), Etudes d’héraldique médiévale, dins Nouvelle Revue d’héraldique, abrial-junh 1947, p.49-68.
18. Se fau pas estonar de la preséncia de Gascons dens la marcha peitavina. De fèit, entre las consideracions d’òrdre feudal (la Guiana e lo Peitiu dependián de la corona d’Anglatèrra) e la coneissença tota relativa de las contradas « reputadas estrangèiras » deu sud deu reiaume peus erauds deu nòrd, l’espandida e las termèiras de las marchas d’armas podèvan estar plan foscas.
19. BOOS (E. de), « Armorial de Gilles Le Bouvier – Héraut Berry », Documents d’héraldique médiévale vol.7, éditions du Léopard d’or, 1995, p.119.
20. La donacion portava sus las senhorias de Bedoin (Bédoin, 84), Caromb (Caromb, 84), Entraigas, L’Auriòu de la Comtat (Loriol-du-Comtat, 84), Monteus (Monteux, 84) e Sarrian (Sarrians, 84) d’après L.Barthélémy, « Inventaire des chartes de la famille des Baux », suppl. n°39.
21. Maugrat una confiscacion prononciada peu rector Mathieu de Théate chic après 1299 mes qu’estot sii temporària sii pas efectiva. H. Dubled « Histoire du Comtat Venaissin. », ed. Marcel Petit, 1990, p.54.
22. Aqueste chafre li vingit benlèu de son caractèr considerat coma benlèu un chicòi piquant !
23. Es interessant de constatar aquí que los domènis entrats dens lo patrimòni d’una familha a l’escasença d’una dòt, demoravan sovent junts e podèvan servir mei tard a dotar a son torn una hilha deu linhatge. La senhoria de L’Auriòu èra dejà entrada dens las possessions de Raimond-Guilhèm de Budòs que l’avè crompada quate ans abans a Aimar de Peitieus, comte de Valentinés.
24. La senhoria de Budòs (Budos, 33) situida a cinc quilomètres au cochant de Fargas (Fargues, 33) relevava tanben deu ducat de Guiana. Sus la familha de Budòs, véser J.-B. Elzière, « Histoire des Budos, seigneurs de Budos en Guyenne et de Portes-Bertrand en Languedoc. », Nimes, 1978. Sus Raimond-Guilhèm e sa descendéncia, véser en particular las paginas 23 a 36.
25. L’ofici de rector dens la Comtat èra de purmèir òrdre. Lo rector èra lo representant màger del Papa e s’aucupava de la gestion deus domènis temporals deu Sant Paire. Véser a aqueste subjèit Ch.Cottier, « Notes historiques concernant les recteurs du ci-devant Comté-Venaissin. », Carpentras, 1806 e H.Dubled, « Histoire du Comtat Venaissin, 1990, p.63 a 65.
26. Elzière, op. cit. p.27.
27. B.Brouns, op. citat p.55, nos apren que las negociacions dab lo capítol deus canonges de la catedrala, que tinè la glèisa Sant Esteve abans sa transformacion en collegiala, estèn longas. En mei d’aquò, Bernad de Fargas esitèt pas a putzar dens sa fortuna personala per dotar en maines e en drets la novèra institucion.
28. Mei d’una prebenda de canonge dens los capítols de Beauvais, Lincoln (archidiaconat de Leicester), Soissons, Sant-Severin de Bordèu e Menda.
29. Véser M.Popoff « Armorial des papes et des cardinaux », Le léopard d’or, 2016, n°273 (p.401).
30. Véser : Collectiu, Les grandes heures de Notre-Dame du Bourg de Rabastens, 2018.
31. Christian de Mérindol, « Le programme héraldique du décor peint de la cathédrale Sainte-Cécile d’Albi. », in Revue française d’héraldique et de sigillographie, Tome 65, 1995, p.121 et seq. e Matthieu Desachy, « Au nord des Borgia. La famille Jouffroy et l’introduction de l’art italien de la Renaissance dans l’Albigeois. » in Le Commanditaire, l’artiste et l’œuvre, Société des lettres, sciences et arts de l’Aveyron, 2014, p.161.
32. La bordadura componada representava un biais pro costumèir de brisar las armas d’un linhatge d’aqueth temps.
33. B.Brouns cita segon los registres de comptes per las annadas 1334 a 1340, son frair Bertrand arquidiacre de Fenolhedés dejà citat, sa sòr Dòna Congia e son frair Raimond e coma nebots, en mei d’Amanieu de Budòs, encontram son frair Bertrand, tan com Bertrand, Galhard (avèsque de Basas) e Manolus de Fargas, Guilhèm de Rama, Guilhèm de Latran…
34. Las verbèlas equipavan mei que mei l’arnesc de las monturas (chivaus, mulas) de la noblesa de l’epòca mes sàbem que podèvan estar tanben pendilhadas aus cans e ausèths de predas utilizats per la caça..
35. B.Brouns, op. citat p.88 a 92.
36. B.Brouns, op. citat p.61.