Sant-Esteve de Val Francesca, Gavaudan, Lengadòc
Mercés al mandadís d’un aimable legidor, vos prepausam dins aqueste article de descobrir en partida lo patrimòni eraldic present dins la glèisa e lo castèl de Sant Esteve de Val Francesca (Saint-Etienne-Vallée-Française, 48), mas tanben de descobrir un pauc mai l’istòria d’aqueste canton.
Aqueste pichon vilatge cevenòl es situit a la termièra sud del despartament de Lausèra, en contact ambe lo Gard vesin. Lo nom de « Val Francesca », mal revirat en « Vallée Française » a la Revolucion, vendriá probablament de la posicion de termièra o d’enclava qu’agèt aqueste canton entre los domenis Visigòts e Francs al sègle 6. Lo toponim de Val Francesca (Vallis Franscisca o Val Franciscus en latin), atestat en 935 qualifiquèt de’n primièr la glèisa Nòstra-Dòna bastida dins la comuna vesina de Moissac de Val Francesca (Moissac-Vallée-Française, 48) devenguda dempuèi un temple protestant.
La familha d’Andusa
Lo vilatge de Sant Estève dependiá a l’Atge Mejan de la castelaniá de Florac (Florac, 48) que tenián los potents princes d’Andusa (Anduze, 30).
Aqueste linhatge de primièr plan, probablament eissut dels comtes carolingians de Tolosa, contrarotlava una partida de las Cevenas a l’entorn de las vilas d’Andusa, de Sauva (Sauve, 30), d’Alès (Alès, 30, en co-senhoriá ambe los Pelet), de Pòrtas (Portes, 48), Florac e Barra (Barre-des-Cévennes, 48) e fins a la plana ont tenián Somièras (Sommières, 30) e la sobeiranetat de la baronia de Lunèl (Lunel, 30). Tenián tanben qualques senhoriás minièras que lor permetián de batre una moneda apelada lo denièr Bernadin.
J.B. Rietstap e los autres eraldistas classics lor balhan coma armas « de vermelh a tres estelas d’aur » sens que n’ajam trobada l’origina enlòc. En mai d’aquò, trobam pas una sola traça d’aquesta identitat eraldica dins los dos sègles d’istòria sigilografica del linhatge ont totes los personatges de que conservam un sagèl (sèt en tot) portavan un escut al leon.
Caldriá donc veire puslèu dins las armas atribuidas tradicionalament als Bermond d’Andusa las armas autenticas del linhatge dels princes d’Andusa ont lo pichon nom Bermond èra d’efièch plan emplegat. Se pòdon blasonar « d’argent al leon de vermelh » e son presentas entièiras o escartairadas dins los escuts modèrnes de familhas descendentas dels d’Andusa, coma o podèm veire mantuns còps dins l’Armorial Général de France de 1696.
Los ligams vassalics qu’avián los senhors d’Andusa ambe los comtes de Tolosa foguèron afortits en 1202 pel maridatge de Pèire Bermond Ièr d’Andusa ambe Constança, filha del comte Raimond VI. Mas quand venguèt la Crosada Albigesa, Pèire Bermond profitèt de sa posicion de gendre del comte de Tolosa per pretendre a sa succession pendent lo concile de Latran de 1215 qu’enterinava la desfacha ramondenca de Murèth. Aquestas pretencions desmesuradas e illegitimas foguèron pas retengudas e Pèire Bermond moriguèt pauc après alara qu’èra encara a Roma.
Tres ans mai tard, en 1218, son jove filh Pèire Bermond II anava causir son camp, en s’aligant el ambe Raimond VI de Tolosa, son grand-paire, contra los envasidors francimands. Cal dire qu’i ganhava d’importants domenis, en Roergue meridional en particular. Son fraire Raimond, senhor de Florac, teniá tanben pel partit dels Ramondencs en 1224 alara que lor oncle Bernad VIII d’Andusa el, èra aligat ambe Amaury de Montfort en 1220. Aquestes conflictes familials e mai que mai, generacionals, foguèron reglats per un acòrd suls partatges senhorials de la baronia en 1223 entre Pèire Bermond II e los eiritièrs de Bernad VIII.
En 1226, la Crosada Reiala davalèt sul sud d’Occitània. Pèire Bermond d’Andusa faguèt sa somission al rei de França Louis VIII coma la màger part dels senhors lengadocians, abans lo sètge d’Avinhon. A la seguida del Tractat de Paris (12 d’abrial de 1229) que marcava la victòria dels Capecians suls Ramondencs, totes los domenis dels senhors d’Andusa passèron jos la sobeiranetat dels reis de França.
Nos cal benlèu creire qu’aquò agradava pas a Pèire Bermond II d’Andusa, que lo vesèm participar activament a la revòlta del comte Raimond VII de Tolosa contra lo rei de França en 1242. Mas aqueste acte de rebelion contra son sobeiran dirèct li valguèt de veire sos principals domenis lengadocians confiscats al profièch del rei de França. Pèire Bermond se retirèt alara dins sos fièus de Daufinat, que li venián de sa femna Gauceranda de Peitius, ont lo linhatge perdurèt jol nom de senhors de La Vòuta (La Voulte, 07).
Es alara qu’Andusa, Sauva, Somièras e la Val Francesca en partida, passèron dins los domenis dirècts dels reis de França.
Dins la segonda mitat del sègle 14 debutèt la construccion d’un castèl novèl dominant lo borg e que veniá remplaçar l’antic Castelàs bastit pels senhors d’Andusa a 400 mètres al sud del vilatge, sus un puèg al confluent dels dos Gardons.
La familha de Raimond
Aqueste castèl nòu anava èsser la residéncia d’una branca capdeta d’una familha originària del Comtat Venaicin, los Raimond de la Visclèda (La Visclède, Tarascon, 13) que representava un ramèl segondari de l’important linhatge provençal dels Raimond de Modèna (Modène, 84) que portava « d’argent a la crotz de vermelh cargada de cinc cauquilhas d’argent ». Mas anam veire que los Raimond de Sant-Esteve portèron pas aquestas armas.
Seriá Pèire de Raimond, atestat en 1366, qu’auriá començat la construccion d’aqueste bastiment. Lo vesèm prestar omenatge per sos fieus al rei de França lo 5 d’agost de 1392 e al comte d’Alès de que dependiá alara Sant-Esteve, lo 29 de mai de 1393.
Puèi trobam Ectòr e Antòni, benlèu fraires, senhors de Sant-Esteve a la termièra dels sègles 15 e 16. La filiacion deven alara mai complèta ambe Jacme de Raimond, lo filh d’Antòni, maridat en 1555 a Anna d’Altièr de Champ. Èra senhor de Sant-Esteve, Calbèrta, del Maselet e del Vilars lo Cremat (Cna de Saint-Germain de Calberte, 48). Lor filh Joan, senhor del Maselet, esposèt en 1579 Anna de Cabelièr.
Agèron un filh, nomenat Joan coma son paire, qu’esposèt Margarida d’Aguilhon en 1619 e rendèt omenatge davant la cort del senescal de Nimes lo 26 de mai de 1639. Sembla que Joan moriguèt en 1650 e son filh Jacme li succedèt al cap de la senhoriá. Se maridèt pauc après (1651) ambe Susanna de Guiran de que sabèm pas se agèt d’enfant. Mas qualques decennias après (1696-1700) trobam Joan-Jacme de Raimond, senhor de Sant-Esteve, probablament lor filh, qu’enregistrèt sas armas dins l’Armorial Général de France coma o podèm veire çai-jos.
Aquestas armas se pòdon blasonar « escartairat al 1 d’azur a doas lanças d’argent pausadas en sautor e cantonadas de quatre estelas d’aur, al 2 de vermelh a doas faissas d’aur, al 3 de vermelh al leon d’aur, al 4 d’azur a una colomba eissauranta d’argent, contornada e la pata senèstra levada, sul tot d’aur a sièis tortèls de vermelh pausats 3, 2 e 1 ».
Segon Rietstap, las lanças son d’aur, las faissas d’argent e l’escuçon pòrta d’azur a sièis besants d’aur, mas coneissèm pas sa sorgas e sabèm que son Armorial Général fa sovent pròva d’imprecision.
Los quatre quartièrs son probablament los remembres d’aliganças ancianas de que n’avèm pas trobadas las traças dins la genealogia lacunària de la familha. Nòstras temptativas d’identificacion son demoradas incertanas per ara quitament se qualques pistas son autorizadas coma pel primièr quartièr, la familha Sussy de Villehaute de Provença que portava « d’azur a doas lanças d’aur pausadas en sautor acompanhadas en cap d’una estela e en punta d’una poma de pin versada, lo tot del meteis » mas sus quina avèm pas cap d’informacion.
Per contra, l’escuçon brocant al centre nos es conegut. Presenta una version bresada de las armas de la familha de la Visclèda « d’aur a sièis tortèls de vermelh pausats 2, 2 e 2 ». Los Raimond relevèron aquestas armas e lo nom de la Visclèda a l’escasença del maridatge de Berenguer de Raimond, co-senhor de Barbentana (Barbentane, 13) ambe l’eiritièra del senhor de la Visclèda, près de Tarascon vèrs 1230 (veire çai-jos).
La branca capdèta installada a Sant-Esteve a donc bresat aquestas armas en cambiant simplament la posicion dels tortèls sus l’escut coma se pòt veire sus una clau de volta escultada a l’interior del castèl e databla de la fin del sègle 14.
La darrièra representanta d’aqueste linhatge foguèt dòna Catarina de Raimond, filha unenca de Jacme de Raimond, senhor de Sant-Esteve, qu’esposèt en 1745 un capdèt Borèlli, vescomte de Ròca-Servièras, d’una potenta familha marselhesa. Èran totjorn proprietaris del castèl de Sant-Esteve en 1792 mas foguèron forabandits e deguèron rendre totes lors títols feudals a l’eissuda d’una susmauta populara.
La familha de Cabiron
Un autre linhatge aristocratic èra present a Sant-Esteve dempuèi al mens la primièra mitat del sègle 17 e i teniá una part de la senhoriá. D’efièch, Saint-Allais nos apren dins lo cinquen volum de son « Nobiliaire universel de France » que la familha de Cabiron, coneguda dempuèi 1350 s’aliguèt als barons d’Andusa pel maridatge en 1380 d’Amalric de Cabiron ambe Guilhemeta, filha de Bermond IV d’Andusa e de Margarida de Chastèu-Nòu de Tornèl. Benlèu aquesta aligança lor menèt a una primièra implantacion dins la Val Francesca. Mas, mai segurament, lora part de co-senhoriá de Sant-Esteve lor deguèt venir del maridatge en 1639 de Simon de Cabiron ambe Joana de Raimond, filha de Jacme de Raimond e d’Anna d’Aguilhon, senhors de Sant-Esteve qu’aviam rescontrats mai naut.
Lor filh Joan de Cabiron, senhor de Solpeirièra (Solpérière, Vebron, 48) e abitant de Sant-Esteve de Val Francesca faguèt enregistrar sas armas dins l’Armorial Général de Charles d’Hozier. I trobam tanben l’escut que portava son fraire Pèire de Cabiron, senhor d’Avelat (Combe d’Avelac, Saint-Etienne-Vallée-Française, 48) e capitani dels granadièrs del regiment de Cambrésis.
Saint-Allais lor balha coma armas « d’aur al pin de sinòple fruchat d’aur al cap d’azur cargat de tres flordalís d’argent » çò qu’es pas en acòrd ambe las armas presentas çai-sus e que se blasonan « d’aur a l’arbre (pin?) de sinòple a l’aucèl de vermelh jocat dessús, al cap d’azur cargat de tres estelas d’aur« , lo cap estent de sinòple en bresadura sus l’escut de Pèire lo capdèt. Lora devisa èra « VIRTUS ET HONOR ».
Aquestes Cabiron acabèron per s’aligar als autres co-senhors del luòc ambe lo maridatge en 1790 de Maria-Anna filha de Simon de Cabiron e de Margarida de Salvaire ambe Zacarias Raimond de Borèlli, que pensam èsser estat lo filh de l’eiritièra Catarina de Raimond e del vescomte de Ròca-Servièras encontrats mai naut.
Aital, los eveniments de la Revolucion Francesa passats, trobam una Joana-Isalina de Cabiron que sembla aver recuperat a l’encòp la part dels Cabiron e tanben la dels Raimond-Borèlli venguda probablament de sa tanta Maria Anna, e èsser proprietària en entièr del castèl de Sant-Estève.
Lo 13 de julhet de 1840, Joana-Isalina de Cabiron esposèt a Usès (Uzès, 30) Joan-Josèp de Cambiaire, oficièr dels cuirassièrs, qu’anava balhar son nom actual al castèl. Aqueste militar de tria sortissiá d’una familha de noblessa de rauba originària de l’Albigés coneguda dempuèi la primièra mitat del sègle 16 a Ambialet (Ambialet, 81).
La familha de Cambiaire
Aqueste linhatge d’oficièrs de justícia (jutges e advocats), senhors de Molièras (Molières, cne du Fraysse, 81) près d’Ambialet dempuèi lo sègle 17, s’enaucèt ambe lo maridatge en 1760 de Joan-Pèire de Cambiaire ambe Anna de Gaujal de Montalegre, eiritièra de la baronia d’Esplàs en Roergue (Esplas, cne de Rebourguil, 12). Portavan « d’azur semenat de flordalís e de rosetas d’esperons d’aur, al leon d’aur coronat e lengat del meteis brocant ».
Son aquestas armas, associadas a las de sa femna Isalina de Cabiron qu’encontram escultadas sus una granda placa al dessús del portal d’entrada del castèl de Cambiaire.
Los escuts son tenguts per de leons e coronats d’una sola corona de marqués. Sus dos listèls plaçats en naut e en bas de la composicion son escrits un crit e una devisa. Lo crit « M’AIST DIEIX ! M’AIST DIEIX ! » (Dieu m’ajude ! en francés medieval) en naut per la familha de Cambiaire e la devisa « VIRTUS ET HONOR » en bas e plan escafat, per la familha de Cabiron.
Remarcam aquí la preséncia de tres flordalís sul cap de las armas d’aquesta darrièra familha. Aquestes mòbles prestigioses que rampelavan benlèu l’estacament dels Cabiron a la monarquia èran donc venguts remplaçar las estelas del sègle 16. Lo leon de Cambiaire i es per contra figurat sens la corona.
Las meteissas armas son tanben representadas pinturadas sus la paret interiora de la capèla del castèl. Son tanben coronadas e acompanhadas dels dos listèls portant las devisas familialas. Los esmalts son ben conservats e manca pas que l’aucèl al som de l’arbre que pren aquí clarament la forma d’un sapin.
La preséncia d’aquestas armas dins lo castèl e dins la capèla es pas estonanta. D’efièch, Joana-Isalina, veusa de Joan-Josèp de Cambiaire dempuèi 1860, se lancèt en 1873 dins una granda restauracion del castèl vièlh dins l’estile neo-gotic plan en vòga a la fin del sègle 19 e faguèt bastir aquesta capèla ambe una reproduccion de la cauna miraculosa de Lorda.
Es segurament ela tanben que foguèt a l’origina del plaçament dels veirals dins la nau de la glèisa del vilatge. Aqueste sanctuari, naturalament dedicat a Sant-Esteve, dependiá a l’Atge Mejan de l’abadiá de Sauva fondada per la maison d’Andusa. Lo bastiment foguèt en granda partida roinat pendent las Guèrras de Religion que foguèron tan violentas dins las Cevenas. Ne demòra donc que qualques elements medievals del sègle 14 e la màger part de l’edifici data de sa reconstruccion modèrna. Mas tornam als veirials de la nau.
S’agís de tres veirals ondrats d’un personatge e armoriats dins lora partida baissa. Aquestas òbras son sortidas dels talhièrs del celèbre veirièr tolosan Loís-Victòr Gesta de que la produccion se debanèt de 1852 a 1890. Presentan cadun l’associacion de las armas de Cambiaire ambe una familha aligada. Sul primièr, tornam trobar l’associacion de las armas al leon de Cambiaire ambe las de Cabiron.
Lo leon de Cambiaire tòrna trobar aicí sa corona e l’aucèl jocat sul sapin de Cabiron i es representat de sable. Quant als leons tenents, son figurats contornats aqueste còp. Coma se pòt veire çai-sus, tornam trobar la devisa d’aquesta darrièra familha sus un listèl e la corona de marqués.
Un segond veiral es ondrat dels dos escuts de la familha du Sart de Molembaix e de Cambiaire. Son coronats d’una corona de comte e tenguts per dos leons contornats.
Remembran lo maridatge lo 14 d’octobre de 1877 de Joana-Bèrta de Cambiaire, filha de Joana-Isalina e de Joan-Josèp, ambe lo baron Victòr du Sart de Molembaix, d’una familha aristocratica bèlga que portava « copat d’azur a l’agla d’argent e de sable al leon leopardat d’aur a la faissa d’argent cargada de tres merletas de sable brocanta sul tot ». Rietstap ne prepausa un autre blasonament « copat d’azur sus sable a la faissa d’argent cargada de tres merletas de sable brocanta sul copat e acompanhada en cap d’una agla d’argent e en punta d’un leon leopardat d’aur ».
Mai tard, la familha du Sart de Molembaix s’aliguèt a la familha Matei de Valfons. D’efièch, Maria, filha de Joana-Bèrta de Cambiaire e de Victòr du Sart de Molembaix esposèt lo 13 d’abrial de 1912 a París, lo comte Ernèst de Matei de Valfons. Aquesta familha de la borgesia nimesenca foguèt anoblida dins la segonda mitat del sègle 18. Portava coma armas ancianas « d’azur al leon armat e lengat de vermelh al cap d’aur cargat de tres estelas de vermelh » coma se pòt veire dins l’Armorial Général de France de 1696 ambe las armas d’Esteve Matieu, oficièr reial de Nimes, a l’origina de la familha. Es probablament son filh Joan-Loís que foguèt deputat del Tèrç-Estat als Estats-Generals de Lengadòc en 1715.
Joan-Loís Matieu aviá crompat en 1713 per 34 000 liuras lo castèl e la senhoriá de La Calmeta (La Calmette, 30) a la familha d’Ardoin. A sa mòrt en 1735, sa familha èra en bona via per èsser anoblida çò qu’arribèt vèrs 1750. La familha Matieu cambièt alara son nom en la forma mai italiana Matei, benlèu per far oblidar son extraccion populara e ne profitèt per cambiar sas armas per « de vermelh a tres merletas d’argent ». Son aquestas darrièras armas que son representadas çai-jos.
Abans de clavar, voliam mercejar nòstre aimable legidor de nos aver mandat sas fotografias e sas informacions que nos an permetut de descobrir aqueste patrimòni e de realizar nòstre article. Vos convidam totes a nos far passar las fotografias de vòstras descobèrtas eraldicas a travèrs nòstre grand e polit país.
Olivièr Daillut-Calvignac
Sorgas principalas : sus la familha d’Andusa podretz consultar C.DEVIC e J.VAISSETE , »Histoire Générale de Languedoc », Tolosa, Privat, 1870-1905 ; lo site de Jean Gallian http://jean.gallian.free.fr/comm2/a/anduze.html ; Revue historique, archéologique, littéraire et pittoresque du Vivarais illustrée, 1897 « Notice sur la baronnie de La Voulte » par A.Mazon p.310-318 ; L.DOUET D’ARCQ « Inventaire de la collection des sceaux des Archives de l’Empire », Paris, 3 vol., 1863-1866 ; J.ROMAN » Inventaire des sceaux de la collection des pièces originales du Cabinet des titres de la BN. », 1909 ; G.DEMAY « Inventaire des sceaux de la collection Clairambault », 1885 ; http://anduze-culture.blogspot.fr/ ; sus Sant Esteve e sos senhors, http://fr.wikipedia.org/wiki/Château_de_Cambiaire ; http://www.chateau-de-cambiaire.com/ ; Ch.D’HOZIER, Armorial Général de France sus gallica.fr ; per la familha de Raimond, J.de COURCELLES « Histoire généalogique et héraldique des pairs de France. » vol.6 ; F-A AUBERT de la CHESNAYE-DESBOIS « Dictionnaire de la noblesse… » vol.12, p.912 et seq. ; per la familha Cabiron, M.de SAINT-ALLAIS, « Nobiliaire universel de France » vol.5 pp.121 et seq. ; per los Matieu http://lacalmette.midiblogs.com/ ; enfin l’excellenta genealogia dels de Cambiaire per O. de CAMBIAIRE sus http://gw.geneanet.org/olidec1 .
