Blanhac, País Tolosan, Lengadòc
Al jorn d’a uèi, Blanhac es una vila importanta de la banlèga tolosana, coneguda per son aeropòrt e sas industrias aeronauticas. Mas le vilatge vielh, en bòrd de Garòna, ambe sas polidas carrièras circulàrias e sos ostals tradicionals de teulas nos conta encara la vida dels ancians Cauècs (escais-nom dels abitants de Blanhac), pescaires e ortalièrs dels sègles passats.
La glèisa parroquiala, dedicada a Sant Pèire, relevava dempuèi al mens la fin del sègle 11 de l’abadiá de Sant Sernin. D’efèit, trobam dins le cartulari d’aqueste establiment (n°434 – entre 1083 e 1093) un acte ont le comte Guilhèm IV de Tolosa torna a l’abadiá la glèisa Sant Pèire de Blanhac e çò que ne dependiá, que sa familha s’èra injustament acaparrat. Aqueste acte susquèc pas seguit d’efèits o remés en question vist que trobam una novèla donacion (n°291) faita en julhet 1098 de la villa ambe sa glèisa e les molins dependents. Em alavetz en plena Prumèra Crosada e le comte de Tolosa Raimond IV de Sant-Gèli a abandonat sos domenis per prénguer part a l’expedicion. Guilhèm IX d’Aquitània, espós de sa neboda Falipa, ne profita alavetz per pretendre al títol comtal e envasís le comtat de Tolosa en 1097. Bertrand de Tolosa, le filh de Raimond IV, deu fúger e daissar la plaça als dos usurpators fins a 1100. Guilhèm e Falipa, les donators, son copables davant la Glèisa d’ataca contra les domenis d’un crosat e òm pòt pensar qu’aquesta donacion avèc per objectiu de s’assegurar l’important sosten eclesiastic local de Sant Sernin. Qué que ne susquessa alavetz, l’abadiá de Sant Sernin obtenguèc mai tard la confirmacion d’aqueste don per Bertrand de Tolosa quand tornèc trobar son comtat en 1100 (acte n°435).
Les comtes de Tolosa semblan aver conservat ça que la, la senhoriá eminenta a Blanhac que la vesèm passar dins le domeni dirèct dels reis capecians, eiretièrs dels Ramondencs, a la fin del sègle 13.
Un escut datat de la fin del sègle 19 present sus la faciada de l’Ostal de Comuna rebremba dalhors le sagèl de la Comunautat datant de la segonda mitat del sègle 13 e représ dins las armas comunalas actualas. I podèm observar l’associacion de las armas de Joana, filha unenca de Raimond VII, le darrièr comte de Tolosa (« de vermelh a la crotz clechada, vudada e pometada de dotze pèças d’aur ») , e las de son marit Alphonse de Poitiers, prince capecian, filh del rei Loís le VIIIen e de la reina Blanca de Castilha (« partit d’azur semenat de flordalises d’aur qu’es de França e de vermelh semenat de castèls d’aur maçonats de sable qu’es de Castilha »).
Joana e Alphonse susquèren units segon las clausas del Tractat de patz de París (1229) que prevesiá per aqueste biais l’aneccion del comtat de Tolosa a la corona de França. A la mòrt de Raimond VII en 1249, totis les domenis ramondencs passèren dins l’apanatge d’Alphonse de Poitiers fins a sa mòrt en 1271. Le sagèl del consulat de Blanhac, datable entre 1249 e 1271 coma l’aparicion probabla d’aquesta institucion, gardava donc le remembre dels darrièrs comtes de Tolosa.
La preséncia de las doas claus pòt aver mai d’una significacion, evocacion de Sant-Pèire patron de la parròquia, dels consols de la comunautat o puslèu del partatge dels poders entre le consolat e le senhor-comte.
La descobèrta en 2020 de doas còpias del sègle 17 (1627 e 1677) de las ancianas costumas de Blanhac, dins una liassa conservada als Arquius despartamentals de Nauta Garona, venguèc esclairar aquesta epòca d’institucionalizacion progressiva del consolat e de las libertats comunalas jols regnes de Raimond VII de Tolosa (1222-1249), de son gendre Alphonse de Poitiers (1249-1270) e enfin del rei Philippe III (1270-1285), totes tres mencionats dins lo primièr paragraf del tèxte.
Apuèi la mòrt d’Alphonse de Poitiers, la senhoriá passèc donc dins les domenis dirècts dels Reis de França. Atal, en genièr de 1307, le rei Philippe Le Bel donèc la castelaniá de Blanhac espandida sus Còrnabarriu, Aussona, Bausèla, Sèlh, Clusèl, L’Espinassa, Bruguièras, Fontanas, La Landa e La Cort-En-Sord a son subre-intendent de las finàncias dins la senescalciá de Tolosa, Giraud de Balena, senhor de Salviac en Carcin (Salviac, 46). Aqueste carcinòl originari de Fijac, fasiá partida dels financièrs apelats Caorsins que fasquèren fortuna al debut del sègle 14 e s’enaucèren rapidament al reng de la noblesa mejana del país. Giraud susquèc a çò que sembla un castelan bastidor e una enquèsta de 1320 mençona qu’aviá despensat mila liuras tornesas per bastir un castèl prevesit d’un ostal de mès d’un estatge, de tors ondradas e bastidas noblament, de grandas muralhas…
Es segurament un testimòni eraldic d’aquestas grandas òbras que trobam escultat sul campanal del sègle 15 de la glèisa Sant Pèire de Blanhac. D’efèit, una placa de calcari blanc plaçada en remplèc jos un arc del campanal, en dessús del portal d’entrada de la glèisa, presenta le partit de las armas de Giraud e de sa molher. Malurosament, aquesta placa es ara mièja amagada per una estatua monumentala de la Vèrge. Una fotografia realizada i a qualques annadas nos permet de la descobrir dins son integralitat. Las armas son figuradas sus un supòrt rectangular e i vesèm l’associacion dins un « partit d’una crotz clechada, vudada e pometada de dotze pèças e de faishas (o un faishat) acompanhat de dus peishes afrontats en punta ».
Pendent longtemps les istorians e erudits locals cresèren que s’agissiá de las armas de la comunautat de Blanhac. I tornàvan trobar la crotz Ramondenca presenta sul sagèl d’aquesta institucion e vesián dins les peishes una allusion als pescaires de Garòna o encara un simbòl crestian. Sabèm ara dempuèi qualques annadas qu’aquesta placa es estada plaçada al revèrs e que presenta en fait un « partit al prumèr faishat d’aur e de vermelh de sièis pèças al cap d’azur cargat de dos peishes (balenas ?) afrontats d’argent qu’es de Balena ; al dus partit d’argent e de vermelh a la crotz clechada, vudada e pometada de dotze pèças de l’un dins l’autre qu’es de Borniquèl ».
D’efèit, Giraud de Balena, enriquit per sos oficis dins l’administracion reiala, hasquèc un polit maridatge en esposant Bertranda, filha del vescomte de Borniquèl. Aquestes vescomtes que tenguián un brave castèl a las termièras entre Carcin, Roergue e Albigés (Bruniquel, 82) èran descendents dels comtes de Tolosa de qui avián bresat las armas.
Es Bertrand de Tolosa (1185-1247), filh bastard del comte Raimond VI de Tolosa que susquèc a l’origina d’aquesta branca cabdèta dels Ramondins. Sos filhs Bertrand II e Guilhèm susquèren respectivament vescomtes de Borniquèl e de Montclar (Monclar de Quercy, 82).
Al nivèl eraldic, L’Armorial de l’ost de Flandres balha las armas que portava Guilhèm dit Barasc, vescomte de Borniquèl, paire de Bertranda, pendent la campanha de 1302-1303 : « Li vicontes de Burniquet mi party d’argent et de gheules a une fausse crois partie d’or et de gheules pommelé de gheules sur l’argent et d’or sur le gheules » .
Le motlatge del sagèl d’aqueste personatge, apendut a un acte datat de 1302 es d’alhors conservat a la BNF (Coll. Clairambault n°1659).
Son d’armas pròchas que son figuradas al f°120 v de l’Armorial de Gilles Le Bouvier – Héraut Berry. Le « vicomte de Borniquel » i pòrta « partit d’argent e de vermelh a la crotz clechada, vudada e pometada de dotze pèças de l’un dins l’autre acompanhada de sèt escuçons del meteis en òrle ». Mas es la sola font que mençona aqueste òrle d’escuçons.
La bresadura dels vescomtes de Borniquèl tenguiá probablament pas que dins le partit e l’associacion de l’argent al vermelh original de las armas ramondencas. Coma l’avèm vist, lora figuracion sus un sagèl o una pèira escultada mostrava donc pas cap de diferéncia ambe las armas comtalas de Tolosa coma o podèm observar sus nòstra placa blanhaquesa. Le ramèl dels vescomtes de Borniquèl s’amortèc ambe Reinaud (1285-1328), rèire-felen de Bertrand de Tolosa e fraire de Bertranda, nòstra castelana de Blanhac, molher de Giraud de Balena.
De son union ambe Giraud nasquèc Pèire de Balena qu’èra senhor de Blanhac en 1337. Aqueste esposèc a son torn Brunissens de Voisins, filha de Géraud de Voisins, senhor d’Arcas (Arques, 11) e descendent d’un lòctenent de Simon de Montfort, installat sus de tèrras confiscadas a de senhors faidits. Lor filh, Robèrt de Balena, susquèc le darrièr senhor de Blanhac d’aquesta maison e la castelaniá de Blanhac passèc a son cosin Géraud de Voisins abans 1383.
Son las armas de sa familha que vesèm figuradas quatre còps en naut de las colonas suportant la volta de la capèla Sant Jacme e sus un culòt de la volta de la primièra travada de la nau datable de la fin del sègle 15. La capèla Sant Jacme es atestada coma agent aculhit las sepulturas dels membres de la familha de Voisins entre la fin del sègle 14 e la fin del sègle 17. Las rèstas d’una tomba monumentala i susquèren d’alhors descobèrts pendent las òbras d’installacion del caufatge pel sòl dins la glèisa en 1999. L’accés a aquesta capèla senhoriala, primitivament isolada de la nau, se fasiá per una pòrta exteriora maçonada a l’ora d’ara.
Les cinc escuts se pòden blasonar « d’argent a tres lausanges de vermelh pausats en faisha al lambèl de quatre pendents d’azur » que son las armas de Voisins bresadas.
La familha de Voisins, originària d’Isla de França, s’implantèc en Lengadòc pendent la Crozada Albigesa quand Pierre Ier de Voisins, lòctenent de Simon de Montfort recebèc de feus nombroses en Rasés a l’entorn de Rènnas (Rennes-le-Château, 11), Limós (Limoux, 11) e Arcas (Arques, 11). Son filh ainat nomenat Pierre II demorèc en país conquesit e susquèc Conestable de Carcassona (vèrs 1240) e Senescal de Tolosa e d’Albigés (1251-1255) pel rei de França. Le cabdèt Gilles Ier de Voisins, comencèc la branca dels senhors d’Arcas que vengueràn barons de Blanhac a la fin del sègle 14. Aquesta branca cabdèta adoptèc le lambèl d’azur de quatre pendents coma bresadura sus las armas originalas a tres lausanges del linhatge.
Coma les Levís, senhors de Mirapeis (Mirepoix, 09), las aliganças matrimonialas dels de Voisins ambe de linhatges autoctònes (Narbona, Lodeva…) tre la fin del sègle 13 les ajudèren a se manténguer e a se mesclar pauc a pauc ambe l’aristocracia occitana.
Sabèm pas exactament dins quinas condicions la senhoriá de Blanhac passèc de Robèrt de Balena a son cosin Géraud de Voisins pauc abans 1383. D’unes pretenden que Géraud esposèc en primièras nòças la filha que Robèrt de Balena agèc de sa femna Joana de Fadoàs mas las genealogias del linhatge de Voisins ne fan pas cap de mencion.
Las genealogias crosadas dels tres linhatges de Borniquèl, Balena e Voisins bremban les testimònis eraldics presents dins la glèisa Sant Pèire que garda atal la marca de mès d’un sègle de dominacion feudala sul lòc de Blanhac pendent l’Edat-Mejana e al delà.
La familha de Voisins se mantenguerà a Blanhac duscas a la fin del sègle 17. Aquesta baronia a las pòrtas de Tolosa les menèc a accedir al capitolat de la capitala lengadociana ambe Nicolas de Voisins, capitol del quartièr Sant-Bertomieu pendent l’annada 1504. Son retrèit e sas armas apareissen dins las Cronicas. I podèm observar l’escut a tres lausanges mas les pendents del lambèl d’azur se devinhan a pro pena.
Per acabar nòstra visita d’aqueste polit edifici, sortirem pel pòrge format pel plan-pè del campanal ont una arcada prevesida d’un grand crucifix garda la traça de çò que sembla èsser una listra funerària. I devinham dus escuts malurosament illegibles de que les camps son d’aur. Le prumièr (o les dus) presenta probablament una bordadura d’azur o de sable. L’estat de conservacion d’aquestas pinturas nos interdit ça que la de far quina proposicion d’identificacion que siá pel moment.
Enfin, trobam al som de la paret exteriora de l’absida una autra placa de calcari presentant un motiu probablament eraldic. I podèm observar l’associacion (dins un partit ?) d’una clau pausada en pal e d’una crotz patuda al pè peironat. La posicion d’aquesta placa al punt opausat a la placa del campanal es benlèu pas un azard. D’efèit, presenta de simbòls clarament religioses (clau de Sant Pèire, crotz relicària) del costat de l’edifici mai sacrat (l’absida) e podriá far le pendent als simbòls mai civils del costat del campanal del vilatge. Podèm pas assegurar ça que la qu’aquestas doas placas pro semblantas sián contemporanèas e nòstras reflexions pòden pas èsser mai que d’ipotèsis per ara.
Abans de clavar, tenguèm a mercejar per lora ajuda madòna Suzanne Béret, de l’associacion « Blagnac, histoire et mémoire » e monsen Philippe Béhachème per sas fotografias que nos a gentilament daissat utilizar.
Tèxte Olivièr Daillut-Calvignac
adaptacion dialectala Olivièr Mantel-Flahault
Sorgas principalas : LAVIGNE (B.), « Histoire de Blagnac », Toulouse, 1875, rééd. La Tour de Gile, 1998 ; DAILLUT (O.), « Identification de la plaque armoriée du clocher de Blagnac. » in Blagnac, questions d’histoire n°36, novembre 2008 ; MEZEIX (G.-R.) et BONZOM (D.), « L’église Saint-Pierre. » in Blagnac, questions d’histoire n°7, 8, 9 e 11, mai 1994 – mai 1996 ; BONZOM (D.), « Découvertes archéologiques dans l’église. », in Blagnac, questions d’histoire n°20, nov.2000 ; Numéro spécial Blagnac questions d’histoire, « Gouverner Blagnac du Moyen Âge à nos jours, BQH novembre 2020 ; CAZES (Q.), communicacion pendent la sesilha del 23 de mai de 1995, in Mémoires de la Société Archéologique du Midi de la France, Tome LV, p.235 et seq. ; GERARD (P. et Th.), «Cartulaire de Saint Sernin de Toulouse» (4 tomes), éd. des Amis des Archives de la Haute-Garonne, Toulouse, 1999 ; ESQUIEU (L.), « Essai d’un armorial quercynois », éd Champion, Paris, 1907, rééd. Laffitte Reprints, Marseille, 1975 ; LAPLAGNE-BARRIS (G.), « Sceaux gascons du Moyen-Age (Gravures et notices). », 1888-1892, rééd. Hachette Livre BNF ; Genealogia de la familha de Voisins ligam ; BOOS (E. de), « Armorial de Gilles Le Bouvier – Héraut Berry », Documents d’héraldique médiévale vol.7, éditions du Léopard d’or, 1995 ; BIENDINÉ (D.), « Armorial de l’ost de Flandre – 2 juin-9 octobre 1297. », éd. Noir Phénix, 2013 ; CAU (Ch.), « Les capitouls de Toulouse – L’intégrale des portraits des Annales de la Ville 1352-1778. », éd. Privat, Toulouse, 1990.
