Portiranhas, glèisa Sant Fèlix

Lo vilatge de Portiranhas (Portiragnes, 34), ancianament sonat Porcairanhas o Porcairagas, foguèt probablament lo luòc d’origina de la celèbra trobairitz Azalaís de Porcairagas que visquèt a la fin del sègle 12.

Sa vida ditz : « N’Azalais de Porcairagues si fo de l’encontrada de Monpeslier, gentils domna et ensenhada. Et enamoret se d’En Gui Guerrejat, qu’era fraire d’En Guilhem de Monpeslier. E la domna si sabia trobar, e fetz de lui manhtas bonas cansos« .

D’efièch, trobam ben una familha de Porcairagas, vassala dels vescomtes de Besièrs, al cap de la senhoriá dins las annadas 1065¹. Dins la primièra mitat del sègle 12, aqueste feu passèt a la familha de Pesenàs (Pézenas, 34) ambe lo maridatge d’Azalaís², filha e eiritièra de Rostanh de Porcairagas ambe Pèire de Pesenàs.

Lo grand revolum de la Crosada e de l’aneccion al reialme de França cambièt tot lo paisatge social e politic de la region. Aital, Portiranhas e mantunas autras localitats dels environs tombèron dins l’escarsèla d’un dels principals luòctenents de Simon de Montfort : lo Marescal Gui de Levís. La familha de Levís, originària d’Isla de França, se mantenguèt en Lengadòc pendent los sègles sequents, e tenguèt la senhoriá de Portiranhas fins al sègle 17 al mens. 

Los de Levís, senhors de Portiranhas

La senhoriá de Portiranhas sembla aver format ambe las de Serinhan (Sérignan, 34), Sauvian (Sauvian, 34), Valrans (Valras, 34), Cèrç (Cèrs, 34) e Vilanòva-la-Cremada (Villeneuve-lès-Béziers, 34) un ensemble feudal coerent de quin los Levís foguèron los principals senhors³.

A partir del sègle 15 al mens, las senhoriás dirèctas d’aquestes luòcs èran lo mai sovent arrendadas pels senhors. Per exemple, en 1402, Rotger-Bernard de Levís arrenda sas tèrras e revenguts de Serinhan, Sauvian, Portiranhas e Vilanòva per 5 ans a Raimond Tavèrna, mercadièr de Carcassona, per 700 liuras tornesas. Aital, gardam qualques actes d’arrendament passats pels Levís en 1505, 1508 o encara 1510.

Mas dins un primièr temps, los Levís foguèron pas solets a senhorejar aquestes domenis e trobam en 1472, Loís Ninart⁴, conselhièr del rei e senhor de Tornafuèlha (Tournefeuille, 31) acquesír los dreches de Joan de Doas-Verges, senhor de Montpeirós (Montpeyroux, 34), sus Vilanòva, Serinhan, Portiranhas, Cèrç e Valrans. Qualques annadas après (1498), son filh Joan Ninart rend fe e omenatge al rei per çò que ten a Serinhan (lo castèl, un tèrç de la juridiccion), Sauvian, Vilanòva, Cèrç, Valrans e Portiranhas.

Cal esperar lo 21 de setembre de 1507 per veire Joan V de Levís crompar a nòble Joan Ninart, secretari del rei en la cancelariá de Tolosa e senhor de Tornafuèlha, la mitat de Serinhan e Valrans e tot çò qu’aviá a Vilanòva, Portiranhas, Cèrç, Sauvian e dins la vila de Besièrs (Béziers, 34).

La glèisa Sant-Fèlix

La glèisa parroquiala de Portiranhas, dedicada a Sant Fèlix, èra al cap d’un priorat dependent de la catedrala Sant Nazari de Besièrs, dempuèi al mens lo sègle 12. Foguèt tornada bastida al començament del sègle 14 en pèira basaltica, coma mantunas glèisas del ròdol. Aviam dejà vist qu’aqueste material local èra pas plan propici a l’escultura en general e a l’eraldica en particular⁵. Aital, dins tot l’edifici, trobam pas qu’una clau de volta de calcari, ondrada d’un escut figurat ambe son ligam de cuèr, lo guinsal. Malurosament, pòrta pas cap de traça de gravadura e deviá èsser simplament pinturat a las armas de son proprietari que demòra donc desconegut.

Mas çò qu’interessarà mai l’eraldista se situa sus la paret interiora occidentala de l’edifici, enquadrant un grand portal ajustat al sègle 18. S’agís d’una granda listra funerària plan escafada que se perlonga sus tota la longor de la paret a una nautor d’environ 2,20 mètres.

La longa benda pinturada de negre es ondrada de dos decòrs eraldics identics plan malaisits de deschifrar. Una observacion mai atentiva revèla la preséncia dins cada decòr de dos escuts acompanhats de lors supòrts e subrepausats, coma se doas listras èran estadas pinturadas l’una sus l’autra a dos moments diferents.

• 

• 

Per melhor comprene aquesta composicion, avèm suslinhat sus cada fotò las grandas linhas que demòran de las pinturas en utilizant una color diferenta per cada escut.

• 

• 

• 

• 

En negre, podèm distinguir la siloèta d’un grand escut coronat e suportat per doas bèstias, probablament de leons. Sembla qu’aqueste escut de granda talha siá lo mai ancian, pinturat en primièr. Del còp sa legida es malaisida mas un element determinant apareis al franc-quartièr senèstre, jos la forma de cabrions o d’un cabrionat d’aur e de sable qu’es pas sens rapelar las armas tradicionalas de la familha de Levís citada mai naut. I podèm distinguir tanben la traça d’un escut en abisme. Aquestes elements nos butan a pensar que s’agis dels rèstas de las armas d’Anna de Levís (1569-1622) que portava « escartairat al 1 bendat d’aur e de vermelh qu’es de Villars, al 2 d’aur als tres cabrions de sable qu’es de Levís, al 3 de vermelh a tres estelas d’aur qu’es de La Ròcha de Renièr, al 4 d’argent al leon de vermelh qu’es d’Andusa, sul tot escacat d’aur e de vermelh qu’es de Ventadorn ».

Una remarca deu èsser facha sus aquestas grandas armariás. Tradicionalament, es lo quartièr de vermelh a tres estelas d’aur qu’es atribuit al linhatge d’Andusa (Anduze, 30) mas aquò es una error transmetuda d’eraldista en eraldista dempuèi tròp longtemps. D’efièch, coma o mostrèrem ja dins nòstre article sul castèl de Sant-Esteve de Val Francesca⁶  la familha d’Andusa portèt al fial dels sègles un leon de vermelh sus camp d’argent. Es donc lo darrièr quartièr que rampèla l’aligança de los de Levís amb aqueste linhatge cevenòl⁷.

Mas alara, d’ont ven lo quartièr a las tres estelas ? Es un article de Pascal Bois e Martin de Framond, publicat dins los Cahiers de la Haute-Loire⁸ que nos ven balhar la responsa a aquesta enigma. D’efièch, aquestes autors i demòstran que l’escut de vermelh a tres estelas d’aur correspond a la armas dels senhors velaves de La Ròcha de Renièr (La Roche-en-Régnier, 43) gràcia, en particular, al manuscrit enluminat e armoriat de la Bibla de Felip IV de Levís (v.1380-v.1440)⁹, aujòl d’Anna.

Per tornar sus Anna de Levís, aqueste personatge plan important de l’epòca, Governador e Senescal de Lemosin, Luòctenent General de la província de Lengadòc e Par de França, foguèt un pròche del rei de França Enric IV e de son filh, Loís lo XIIIen. Es el qu’apasimèt las guèrras de religion dins las Cevenas dins lo primièr quart del sègle 17. Moriguèt de malautiá lo 8 de decembre de 1622, a Bèucaire de Provença (Beaucaire, 30), ont veniá de presidir los Estats Generals de la Província de Lengadòc. Las cronicas del temps nos contan que l’emocion foguèt granda après sa mòrt e seriá pas estonant qu’un senhor de son envergadura agèsse agut una listra funerària dins un de sos feus de Lengadòc¹⁰.

A una epòca posteriora, un autre escut mai pichon foguèt pinturat per dessús las armas de Levís. L’avèm suslinhat de roge. Tornam trobar dos leons per supòrt mas aquí, las armas se podrián blasonar « d’aur a la bordadura componada de sable e d’argent » mas l’estat de la pintura convida a la mai granda prudéncia per l’identificacion dels esmalts. Aitan plan, lo camp de l’escut èra benlèu portaire de mòbles completament desapareguts. L’ensemble sembla repausar sus una mena de mont decoratiu de color blanca.

Aquestas armas son pas estadas identificadas pel moment¹¹ mas deurián correspondre a las d’un linhatge que tenguèt, al mens en partida, la senhoriá eminenta o dirècta de Portiranhas dins lo cors del sègle 18. Sol un estudi aprigondit d’aqueste aspècte de l’istòria locala podriá permetre d’identificar aqueste escut.

Vesèm que l’exemple de portiranhas nos mòstra cossí de vestigis, quitament modèstes e dins un estat de conservacion marrit, pòdon èsser interessants per contar una part d’istòria locala.

Olivièr Daillut-Calvignac

1. C.Duhamel-Amado, Genèse des lignages méridionaux T.2 Portraits de familles – Portiragnes p.53, UTM, Toulouse, 2007.
2. Probablament pas la meteissa persona que la trobairitz vist qu’es declarada defuntada en 1152, veire C.Duhamel-Amado, « Femmes entre elles – Filles et épouses languedociennes 11è-12è siècles », in Femmes – Mariages-Lignages 12è-14è, mélanges offerts à Georges Duby, De Boeck Université, 1992, p.132..
3. Totas las informacions que balham sus aquestas senhoriás son tiradas de Archives du château de Léran, Inventaire historique et généalogique des documents des branches de la maison de Lévis, Toulouse, 1909, Tome 3.
4. La familha Ninart, d’origina picarda es coneguda a Amiens (80) e Pont-de-Metz (80) dempuèi lo sègle 14. Podèm pensar que son las cargas acquesidas per d’unes membres de la familha al servici del rei que lor balhèron l’escasença de s’implantar dins lo sud del reialme.
5. Veire nòstre article sus Agde (Agde, 34) sus http://eraldica-occitana.com/agde-vila-vielha/
6. http://eraldica-occitana.com/sant-esteve-de-val-francesca-castel-de-cambiaire/
7. Los Laire de Cornillon (St-Paul-en-Cornillon, 42), originaris del Forez e identificats lo mai sovent dins aqueste quartièr, portavan ben un leon mas enrodat d’una bordadura engrelada coma se pòt veire sus totes los sagèls familials conservats dins la colleccion de Clairembault (G.Demay, Inventaire des sceaux de la collection Clairambault à la Bibliothèque Nationale, Tòme 1, 1885, n°5007 a 5010).
8. P. Bois e M. de Framond, Les premières générations des Lévis, seigneurs de Roche-en-Régnier (XIVe-XVe siècles), Cahiers de la Haute-Loire, année 2016, p.37-77.
9. BNF, Ms Fs 6, datat d’après 1432.
10. Sus aqueste personatge, mandam lo legidor cap al site https://www.medarus.org/Ardeche/07celebr/07celTex/ventadour_anne.htm
11. Trobam doas ocuréncias d’escuts « d’aur a la bordadura componada de sable e d’argent » presentas dins l’Armorial Général de France, establit a la tota fin del sègle 17, donc contemporanèu de la realizacion de la segonda listra. Malurosament, son relativas a de personatges plan alonhats de nòstre vilatge lengadocian AGF VI, Bourgogne, p.944 e AGF III, Béarn, p.44.