Article publicat dins lo numèro 91 de març-abrial 2021 de la revista « Patrimòni ».
Pel torista, pel passejaire, pel visitaire mai que mai, per l’amator de bèlas-arts o de pichon patrimòni quitament, es a l’encòp mesconeguda e familièra, discrèta e omnipresenta, anodina e remarcabla… Ela, es l’eraldica, la sciéncia del blason que regís las armariás, aqueste còde identitari grafic nascut en plen Atge-Mejan e que garda uèi, après gaireben mila ans d’existéncia, tota sa fòrça estetica e simbolica.
Apareguda suls escuts dels cavalièrs e las bandièras dels princes al cors del sègle 12, l’eraldica s’espandiguèt a l’ensemble de la societat medievala del sègle 13 al sègle 15 fins a devenir un simbòl màger de la societat d’Ancian Regime, que la Revolucion cerquèt a far desaparéisser. Aquò explica benlèu en partida lo rapòrt ambigú qu’entretenèm encara uèi en França amb aqueste art sovent mespresat mas tanben fantasmat.
Saique, d’unes i veirián d’alhors un parallèl ambe çò que coneguèt la lenga nòstra dins los dos sègles passats… Cal dire que lo blason es tanben un lengatge ambe son vocabulari e sa gramatica, sas règlas, sas nòrmas e sa poesia.
Aital, tre la naissença de l’eraldica, l’usatge apareguèt de descriure los motius pinturats suls escuts ambe de mots, dins de frasas que siaguèron pauc a pauc codificadas. La literatura occitana de l’epòca dels trobadors es claufida de referéncias als dessenhs e a las colors presents suls bloquièrs dels eròis corteses. La Canso de la Crosada ne balha, en particular, d’exemples nombroses :
« Li escutz e las lansas e la onda qui cor
E l’azurs el vermelhs el vert ab la blancor
E l’aur fis e l’argens mesclan la resplandor » [laissa 163, linhas 70-72]
Mai tard, los eralds, vertadièrs professionals de las armariás, realizaràn de grand armorials pinturats e blasonats per recampar las armariás dels senhors originaris d’un reialme o amassats a l’escasença d’un tornèg o d’una batalha.
Tanlèu espelidas dins la societat medievala, las armariás siaguèron pas jamai reservadas a la noblesa e trobam del sègle 13 al sègle 18 d’exemples nombroses d’armariás institucionalas, borgesas o quitament paisanas.
A l’ora d’ara, l’usatge de las armariás dins la vida vidanta es totjorn plan espandit. Las collectivitats territorialas (regions, despartaments, comunas), las institucions (associacions esportivas, clubs, instituts, escòlas…), las marcas comercialas (veituras, espòrts, vins, cervezas…) son nombrosas a contunhar d’utilizar d’armariás per marcar e afortir lora identitat publica. La màger part dels lògos modèrns son d’alhors los eiretièrs dirècts de las règlas del blason edictadas i a gaireben un milenari.
Las règlas e la lenga del blason.
Lo blason es basat sus una paleta cromatica pro simpla associant doas colors claras (lo jaune apelat aur e lo blanc nomenat argent) ambe quatre colors escuras (lo roge apelat vermelh o golas ; lo blau sonat azur ; lo negre nomenat sable e lo verd qu’òm ditz sinòple). La règla principala vòl qu’òm pòsca pas subrepausar dos elements de colors claras o dos elements de colors escuras. Aqueste punt pren tot son sens quand pensam a l’importància dels contrastes per garantir una bona reconeissença dels escuts e de las bandièras a longa distància o encara dins las mescladas de las batèstas de l’Atge Mejan. Podèm d’alhors remarcar que lo sistèma actual de panèls de senhalizacion rotièra obesís als meteis principis de visibilitat.
Aquestas sièis colors van poder èsser associadas segon una seria de particions del camp de l’escut e d’ajustes de motius divèrses que van assegurar una infinitat de declinasons possiblas. Aital en teoria, cada armariá se deu poder distinguir de las autras mas dins la practica, es estat pro frequent que de familhas o d’individús diferents agèsson pogut portar d’armas similàrias.
Blasonar un escut va donc consistir a descriure ambe de mots precises la realitat grafica representada sus la susfàcia d’aqueste escut. Aquesta descripcion de l’escut armoriat se fa dins lo meteis òrdre que los gèstes del pintre que l’a pinturat, en començant per la color del camp de l’escut e en respectant los ajustes successius. D’alhors, lo vèrbi blasonar significa tanben pinturar l’escut.
Aital, vaquí cossí blasonarem aqueste escut :
1 de golas – 2 de golas a la benda d’aur – 3 de golas a la benda d’aur cargada d’una pluma de sable.
Aquesta gramatica aquesida e lo vocabulari conegut, anam poder descriure ambe de mots, donc blasonar, totas las armariás possiblas. Aital, per exemple, una version de las armas de la vila de Rodés1 se va poder blasonar « partit de golas a tres ròdas d’aur al cap cordurat d’azur a tres flordalís d’aur e de golas a la bordadura d’aur ».
Aqueste exemple es plan interessant perque mòstra dos aspèctes essencials de l’eraldica : cada armariá presenta una istòria e tanben una significacion per lo que la saurà espepissar menimosament e ne comprene sa gramatica e sa composicion.
Per començar, lo partit, qu’es la division verticala de l’escut en doas parts egalas, rampèla l’union pro tardiva del borg medieval tengut pel comte (partida d’esquèrra) e de la ciutat antica senhorejada per l’avèsque (partida de drecha).
La preséncia d’un cap flordalisat remembra quant a ela la josmission del borg a l’autoritat reiala a partir del sègle 16, quand los reis de França prenguèron la plaça dels comtes d’Armanhac-Rodés coma senhors sobirans. L’adjectiu « cordurat » que qualifica aqueste cap evòca d’alhors lo fach qu’aquesta partida de las armas es ben estada ajustada coma una pèça raportada. Contraven d’alhors a la règla de non superposicion de las colors roja e blava enonciada mai naut. Vaquí pel costat istoric.
Mas aqueste escut revèla tanben d’autres aspèctes de l’eraldica en general mas sustot de l’eraldica occitana en particular.
D’efièch, podèm remarcar que las doas colors dominantas son lo roge e lo jaune. Aquesta associacion es majoritària dins l’eraldica medievala occitana e aquò la restaca mai a la zòna culturala iberica qu’a l’eraldica francesa ont l’associacion màger siaguèt blanc/roge a l’Atge-Mejan puèi jaune/blau per influéncia de las armas reialas capecianas.
Autre punt remarcable, la preséncia d’elements allusius dins la composicion de l’escut. S’agís de las tres ròdas que son dichas « parlantas » perçòque rampèlan lo nom de Rodés pel biais d’un jòc de mots a las sonoritats pròchas2.
Se aqueste fenomèn d’armas « parlantas » es comun a l’ensemble de l’eraldica europenca, l’eraldica occitana n’a fach una especialitat ambe una frequéncia plan granda. Aquesta caracteristica, que parteja largament ambe l’eraldica catalana, convida l’eraldista a aver una cèrta mèstria de la lenga nòstra per poder interpretar d’unas armariás que van prene tot lor sens quand las aurem pogudas legir plenament.
Vesèm doncas que las armariás racontan non solament una istòria mas que revèlan tanben tota una seria d’aspèctes culturals e sociologics sosjacents.
Devenètz caçaire d’armariás !
Aquesta corta introduccion a l’eraldica a mostrat una partida de l’interèst que pòt aver aquesta sciéncia per la coneissença de nòstras istòria e cultura. I auriam pogut ajustar los elements que ne fan una de las sciéncias auxiliaras de l’istòria en tèrme de datacion o encara d’identificacion.
Auriam pogut tanben insistir sul costat artistic de l’eraldica ambe evidentament son estetica, sa fòrta preséncia dins las arts ancianas o encara l’aspèct poetic que pòt prene la lenga del blason quand es ben mestresada.
Mas per l’ora, prefieram vos convidar totas e totes a una activitat plasenta e utila : una caça a las armariás !
Fintatz los numèros que venon de vòstra revista Patrimòni ont detalharem mai aqueste projècte collectiu. Vos i balharem nòstres conselhs per desentutar e desemboscar los escuts, los fotografiar al melhor, destriar armariás e monogrames, reperar supòrts e devisas… e se necessari, vos ajudarem a perlongar aquestas descobèrtas ambe qualques elements de recèrca que menaràn benlèu a trobar a qual apartenián aquestes escuts.
En esperant, dubrissètz l’uèlh e començatz vòstres reperatges, la caça començarà lèu…
Olivièr Daillut-Calvignac
- Las armas de la capitala rodanesa an fach rajar bèlcòp d’encra e lora istòria es qualques còps malaisida a establir. Es per aquò que ne trobam mai d’una version ambe de composicions pròchas mas diferentas. Sus aqueste subjèct, podèm envoiar lo legidor al « Deuxième mémoire sur les armes de Rodez. » de B.Lunet (1861) ; a l’article de R.Taussat, « Polémiques autour des armoiries de Rodez. » in Revue du Rouergue n°96, ivèrn 2008 e enfin a « l’Armorial général du Rouergue », CGR-AMR, 2009, ambe en particular la notícia de P.Hocquelet sus aqueste subjècte (p.137 et seq.).
- Aquò es tanben a raprochar de dichas popularas talas que « Ròda que rodaràs, a Rodés totjorn tornaràs ! » o « Ròda que rodaràs, per anar a Rodés totjorn montaràs ! ».
